دغدغۀ درستنویسی یا سودای سئو؟!
پیام شمسالدینی
نزدیک به سه سالی میشود که در یک خبرگزاری دانشگاهی، تماموقت، مشغول کار ویراستاری هستم. در این مدت انواع متون مثل خبر دریافتی، خبر پوششی، خبر کوتاه، خبر ترجمهشده، گزارش خبری، گفتوگو، مصاحبۀ تفصیلی و حتی رپرتاژ آگهی را خواندهام و تا جایی که فرصت و مجال ویرایش بوده، در راه بهبود و ارتقای این متون کوشیدهام. البته باید گفت بهاقتضای سرشت فضای رسانه، که سرعت در انتشار یکی از اساسیترین اصول آن است، گاه برای ویرایش متنی دو تا سههزارکلمهای فرصتی بیش از ده دوازده دقیقه در اختیار نبوده و میدانیم که خبری که روی خروجی خبرگزاری رفت همچون تیری است که از چلۀ کمان رها شده باشد. پس از این زمان حساس، در بسیاری از پایگاههای مجازی و دیجیتالی بایگانی خواهد شد و ویرایش بر روی آن موضوع دیگری خواهد بود (نسخۀ ویرایششده نسخۀ دوم خبر تلقی میشود؛ همۀ کلمات و تعابیر و اجزای متن اول خبر روی گوگل ثبت میشود و دومی اعتبار کمتری دارد).
یکی از بختیاریهای من در این مدت حمایت تمامقد مجموعۀ مدیریتی اعمّ از مدیرعامل، معاون خبر، سردبیر، دبیر تحریریه و گروه دبیران سرویسهای مختلف این خبرگزاری از استقرار گروه ویراستاری در کنار هیئتتحریریه و تأیید شیوهها و استانداردها و سبکوسیاق ویراستاران بوده است. بدون اغراق میتوان گفت در این سه سال و بهرغمِ تغییر دو گروه مدیریتی، ثبات در نگاه به ضرورت حضور ویراستار در کنار تحریریه و بسط ید ویراستاران در اِعمال ضوابط مختلف ویرایش، از تصویب شیوۀ دستورخط مورد نظر فرهنگستان زبان و ادب فارسی در دو کتاب دستور خط و فرهنگ املایی خط فارسی تا برگزاری چندین دورۀ آموزش ضمنخدمت و …، باعث پدید آمدن نوعی حساسیت به جایگاه زبان فارسی، وسواس زبانشناختی و دغدغۀ درستنویسی در میان اعضای هیئتتحریریۀ این خبرگزاری شده است.
باید پدید آمدن این حساسیت، وسواس و نگرانی را به فال نیک گرفت و به آیندۀ گسترش این روحیه در میان خبرنگاران و جامعۀ رسانهای ایران امیدوار بود؛ اما نمیتوان از دشواری کار رویارویی با حجم عظیم شلختگی و بیسروسامانی بیرون از این گلخانۀ کوچک نیز سخنی نگفت. در برهوت بیدروپیکری که فضای رسانههای فارسیزبان دیجیتال در آن گرفتارند، هر نوع نوشتۀ بیقاعده و قانونی با ذکر یک اصطلاح نوآیین درستودرمان و دلانگیز میشود! و آن اصطلاح چیزی نیست جز رعایت اصول «سئو» برای ارتقای رتبۀ هر وبگاه در ردهبندیهایی که گوگل و الگوریتمهای پیدا و پنهانش بر ما تحمیل میکنند.
نمونههای معدودی از تحمیل این اصول را بهاختصار و در سه سرفصل میتوان یادآور شد:
رعایت اصول واژهسازی فارسی ـ ساختواژۀ فارسی
یکی از اصطلاحاتی که همین روزها (تیر 1400) بهتواتر در خروجی خبری رسانههای فارسیزبان مشاهده میشود، اصطلاح مِنعندی گفتوگوهای «بینالافغانی» است! ظاهراً این اصطلاح اولین بار در حدود سپتامبر 2020 به ترند گوگل تبدیل شده است. میدانیم هیچ ضرورتی ندارد برای ساخت یک اصطلاح یا عبارت جدید در زبان فارسی از ابزار و ساختهای عربی (و در اینجا الف و لام عربی؛ الـ) استفاده کنیم؛ پس صورت درستتر این اصطلاح باید «بیناافغانی» باشد. اما اگر رسانهای از این اصطلاح در عنوان و اجزای خبر یا «لید» و متن آن استفاده کند، در رقابت برای بالا آمدن در نتایج جستوجوهای گوگل فرصتی برای دیده شدن نخواهد داشت. تفاوت میان نتایج جستوجو در گوگل بسیار چشمگیر است: یک میلیون و دویستهزار نتیجه برای «بینالافغانی» و فقط سههزار نتیجه برای «بیناافغانی»!
رعایت دستورخط مصوب فرهنگستان
همین داستان دربارۀ رعایت دستورخط مصوّب فرهنگستان نیز صادق است؛ صورت نامرجّح «رُبات» با 31میلیون نتیجه را بسنجید با صورت مرجّح «روبات» با اندکی بیش از 6میلیون نتیجه؛ یا صورت نامرجّح «جرات» با 12میلیون نتیجه را بسنجید با صورت مرجّح «جرئت» با اندکی بیش از یکمیلیون نتیجه. پس بدنۀ رسانه و فضای دیجیتال حق خواهد داشت اگر از توصیههای دستورخط فرهنگستان سر باز تابد.
درستی انتخاب ضبط اعلام
آشفتگی در شیوۀ درست ضبط نام ژرار آرو (Gérard Araud)، سفیر پیشین فرانسه در ایالاتمتحده، نمونهای از بیاعتنایی فعالان فضای دیجیتال و رسانههای مختلف فارسیزبان به سادهترین شیوههای ضبط اعلام است. درحالیکه ضبط درست و مطابق با تلفظ فرانسوی این نام، «ژرار آرو» فقط 1500 نتیجه در جستوجوی گوگل را نشان میدهد، یکی از چند ضبط نادرست آن «جرارد آرور!» که نشان از رویکرد غالب مترجمان انگلیسیخواندۀ ما دارد، در جستوجوی گوگل بیش از دهمیلیون نتیجه را نشان میدهد!
سرراستترین نتیجهای که از این چند نمونه میتوان گرفت این است که، با این شیوه از کار و کوشش کنونی جامعۀ ویراستاران و دلواپسان خط و زبان و ادب فارسی، دغدغۀ درستنویسی مدتهاست که در برابر «سودای سئو» سپر انداخته است و برای بهبود اوضاع فکر دیگری باید کرد.
پینوشت
* لید (lead): اولین یا مهمترین پاراگراف هر خبر
* ترند (trend): گرایش و تمایل؛ در فضای دیجیتال به معنای محبوب شدن هر واژه یا اصطلاح
* گوگل ترندز (google trends): یکی از امکانات تحت وب شرکت گوگل که میزان محبوبیت جستوجوی کلیدواژه در موتور جستوجوی گوگل را به نمایش میگذارد.
* بایگانی (cashed): ذخیرۀ دائمی در فضای مجازی
** اين مطلب در خبرنامۀ شمارۀ 8 (تير1400) درج شده است.
