ویراستاران؛
پاسداران زبان فارسی که دیده نمی‌شوند
به گزارش ایرناپلاس، در نتیجه همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، انجمن‌های صنفی می‌توانند به صورت کشوری فعالیت داشته باشند. نخستین انجمن صنفی که توانسته حوزه جغرافیایی فعالیت‌های خود را کشوری کند، انجمن صنفی ویراستاران است؛ آن هم در حالی که در سال‌های اخیر، به دلیل شرایط سخت اقتصادی که ناشران و مسئولان رسانه‌ها و مطبوعات گرفتار آن هستند، مجبور به ادامه فعالیت بدون همکاری با ویراستاران شده‌اند. در چنین شرایطی افرادی که به صورت حرفه‌ای در حوزه نشر و مطبوعات فعال‌اند، به لزوم ادامه فعالیت ویراستاران برای تولید متن‌های بی‌اشکال و در نتیجه آن، جذب مخاطب تاکید دارند.
مهناز مقدسی دبیر انجمن ویراستاری در گفت‌وگو با خبرنگار ایرناپلاس با یادآوری فعالیت‌هایی که برای درست نوشتن و نقد و بررسی کتاب‌ها و نوشته‌ها در جریان است، از افزایش توانایی مخاطبان برای تشخیص کتاب‌های کم‌محتوا و ترجمه‌های تقلبی خبر داد.
ایرناپلاس: ویراستاری چه سهمی در پاس‌داشت زبان فارسی دارد و در ایران چقدر به این مهم توجه می‌شود؟
مقدسی: پاس‌داشت زبان، یگانه وظیفه ویراستار نیست و ویراستار خوب وظایف بسیار بیشتری برعهده دارد اما نخستین نقش اجتماعی ویراستار این است که مجموعه‌ای از کلمه‌ها، تعبیرها و ساخت‌های نحوی غلط و ناپسند را در متن اصلاح کند.
این مجموعه غالباً از راه ترجمه‌های ناشیانه و نادرست یا از طریق صداوسیما و شبکه‌های مجازی وارد زبان مردم و سپس وارد متن شده‌اند. ویراستار خوب قاعدتاً باید تلاش کند این‌ها به متن نهایی وارد نشوند و با اصلاح کردن آن‌ها به مترجم یا نویسنده کمک کند که آنان نیز به این اشتباه‌ها واقف شوند و به‌اصطلاح، بعد از این «چطور ننویسد».
البته این‌جا دست‌کم به دو نکته باید توجه کرد؛ یکی اینکه در مورد این اشتباه‌ها و ناپسندهای زبانی همه ویراستاران اتفاق‌نظر و حساسیت یکسانی ندارند اما چون در مورد بسیار از آن‌ها اتفاق‌نظر دارند، در نتیجه غالباً کار ویرایش‌شده را می‌توان از کار ویرایش‌نشده تشخیص داد.
نکته دیگر، تابع گستردگی انتشار اثر است، به این معنی که اگر این غلط‌ها و ناپسندها در متنی وارد شده که خواننده چندانی نداشته باشد، مثل پایان‌نامه‌های دانشگاهی یا نامه‌های اداری، معمولاً حساسیت کم‌تری لازم خواهد داشت اما اگر در کتابی وارد شده باشد که ناشری، آن هم ناشر معتبر و پرخواننده‌ای، داشته باشد نیاز به حساسیت ویراستارانه بسیار بیشتری دارد. اگر بخواهم خلاصه بگویم اینکه، ویراستار هرگز نباید حساسیت زبانی را نادیده بگیرد یا کنار بگذارد بویژه وقتی پای زبان فارسی و لزوم پاس‌داشت آن در میان باشد.
ایرناپلاس: با کشوری شدن انجمن صنفی ویراستاران، چه برنامه‌هایی برای توجه بیشتر به این بخش در حوزه کتاب و رسانه دارید؟
مقدسی: کشوری شدن انجمن این فایده را دارد که به کمک پژوهش و اطلاع‌رسانیِ همکاران از مسائل و مشکلات نشر و ویرایش در شهرستان‌ها بیش از پیش آگاه می‌شویم. پس، با اینکه پیشتر هم در این زمینه فعالیت‌هایی داشته‌ایم، یکی از نخستین کارهای ما، درست کردن گروه‌های پژوهشگر در زمینه نشر و ویرایش در سراسر ایران و شناسایی ناشران آگاه و ویراستاران خوب است که این کار به کمک نهادها و انجمن‌های فرهنگی دیگر بهتر نتیجه خواهد داشت؛ مانند انجمن‌هایی که قرار است کشوری شوند و با هم «کانون فراگیر» را تشکیل دهیم یا با کمک اتحادیه ناشران و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که زمینه‌های همکاری ما را با مراکز فرهنگی خارج از پایتخت فراهم می‌کنند.
این را باید بگویم که وظایف ویراستار از نظر ما گسترده‌تر از نظر رایج و اصلاحات ساده صوری و زبانی است. ویراستار از نگاه ما پژوهشگری است که می‌تواند در بسیاری از حوزه‌ها یاری‌گر نشر باشد و حتی خط‌مشی تعیین کند و مشاوره دهد. البته منظور ما در نشرهای کاغذی و دیجیتال و رسانه‌هاست. برنامه‌ریزی ما برای ارتباط با دیگر شهرها تا حدی تابع اعلام نیازی است که اعضا برای ما خواهند فرستاد. در حقیقت، پیش از هر اقدامی باید آسیب‌شناسی درستی انجام داد و هر قدم را مبتنی بر پژوهش پیش برد. متأسفانه پژوهش در حوزه نشر در ایران حفره‌های بسیاری دارد.
ایراناپلاس: به نظر شما آیا فعالان حوزه کتاب و رسانه آن طور که باید به پاس‌داشت زبان فارسی توجه دارند و به ترویج کتابخوانی کمک می‌کنند؟
مقدسی: این را همه می‌دانند که مطالعه کتاب در سال‌های اخیر بسیار کم شده‌است. در زمانی نه چندان دور شمارگان چاپ اول بیشتر کتاب‌ها سه هزار نسخه بود اما اکنون ۳۰۰ یا ۵۰۰ نسخه است. به نظرم مطالعه مطالب و خبرهای کوتاه که در فضاهای مجازی نشر پیدا می‌کند و صحت بسیاری از آن‌ها اثبات نشده، جای مطالعه کتاب را تا حدی گرفته اما معمولاً در همه جوامع، پس از هر تحول فرهنگی، به یک تعادل رسیده‌اند. اکنون شتاب در انتشار محتوا بر توجه به صحت محتوا و فصاحت زبان پیشی گرفته است اما نباید ناامید بود چون با فعالیت‌هایی که برای درست‌نوشتن و نقد و بررسی کتاب‌ها و نوشته‌ها در جریان است، مقدمات این تعادل فراهم می‌شود. به طور مثال مخاطبان برای تشخیص کتاب‌های کم‌محتوا و ترجمه‌های تقلبی و چندباره به ممیزها توجه می‌کنند و آرام‌آرام درک عمومی از متن خوب بیشتر می‌شود و فعالان حوزۀ نشر هم تلاش خواهند کرد که به این امر مهم توجه بیشتری کنند.
در چنین اوضاعی مخاطبان به ترجمه‌ای که ناشر معتبری منتشر کرده، بیشتر اعتماد می‌کنند، تا به ترجمه‌ای که ناشرش شناخته شده نیست و در فضای هم مجازی تبلیغ می‌کند؛ یعنی تأثیر فضای مجازی در ترویج ترجمه‌های تقلبی و تبلیغ کتاب‌های کم‌ارزش در دراز مدت ناچیز خواهدشد و مخاطبان به درک و درایتی می‌رسند که هر کدام را در جای خود قرار دهند و اینکه کتاب کاغذی رسالتی دارد که کتاب الکترونیکی ندارد و مخاطبان، به اعتبار نوع نیازشان، یکی را و چه بسا هر دو انتخاب می‌کنند. ناگفته نماند که امید اجتماعی هم لازم است که مردم را به مطالعه و خواندن کتاب خوب تشویق کند وگرنه تعداد کتاب‌خوان‌ها همان‌هایی خواهد بود که امروز می‌بینیم.
ایراناپلاس: آیا آموزش اصولی در این حوزه وجود و رواج دارد یا بیشتر فعالان به صورت تجربی اصول را فرا گرفته‌اند؟
مقدسی: آموزش ویرایش به شکل عمومی از اواسط دهه ۱۳۶۰ در مرکز نشر دانشگاهی شروع شد و امروز هم در بعضی مؤسسه‌ها همچنان وجود دارد اما با کیفیت‌های متفاوت. مثالی بزنم؛ حدس می‌زنید برای تربیت یک مترجم، که احتمالاً باید زبان مبدأ را قبلاً فراگرفته باشد، چقدر وقت لازم است؟ فرض کنیم چهار سال، به اندازه دوره کارشناسی، و اگر باز فرض کنیم که تربیت ویراستار خوب باید نصف تربیت مترجم زمان ببرد، باید دو سال درس ویرایش بخواند و تازه بعد از آن باید کنار یک ویراستار باتجربه که حوصله و توان انتقال تجاربش را دارد کار کند و مثلاً، باز هم فرض کنیم، دو سال هم نیاز چنین آموزشی به روش دستیاری دارد تا تقریباً به حدی برسد که کتابی را با خیال نسبتاً راحتی به او بسپاریم.
در میان دوره‌هایی که در مؤسسه‌ها برگزار می‌شود، جامع‌ترین دوره را مرکز نشر دانشگاهی و انجمن صنفی ویراستاران با هم و سالی یک بار برگزار می‌کنند و دانش‌آموختگان برتر هر دوره را انجمن جذب می‌کند و به کار می‌گمارد.
ممکن است بپرسید با وجود همه این دوره‌های کوتاه و میان‌مدتی که در کشور برگزار می‌شود سالی چند ویراستار خوب به بازار نشر ایران اضافه می‌شود؛ جوابم این است که مگر با وجود صدها دانشجوی دوره‌های مترجمی یا فیلم‌سازی یا معمار که هر سال فارغ‌التحصیل می‌شوند چند تا مترجم یا فیلم‌ساز یا معمار خوب می‌توان برگزید؟ همیشه تعداد نخبگان در هر رشته و مهارت بسیار اندک است اما اگر همان چند نخبه در نظام دستیاری، که پیشتر درباره‌اش گفتم وارد شوند، رفته‌رفته جای ویراستاران کم‌توانِ فراوانی که در نشر امروز ایران فعالیت دارند، خواهند گرفت و ویراستاران خوبی خواهیم داشت که ناشران و نشریات معتبر می‌توانند به آن‌ها مراجعه و اعتماد کنند.
ایراناپلاس: ویراستاران از نظر معیشتی در چه وضعیتی هستند؟
مقدسی: بسیار بد. معروف است که وقتی بودجه‌ای قطع می‌شود اول از همه از مشاغل فرهنگی قطع می‌شود و وقتی بودجه وصل می‌شود آخر از همه به بخش فرهنگی می‌رسد. ویراستاری هم مثل بیشترِ مشاغل فرهنگی از جمله حساس‌ترین و آسیب‌پذیرترین مشاغل است.
حالا بی‌اخلاقی معدودی صاحب‌اثر یا ناشر را هم که همان نان اندک را از ویراستار دریغ می‌کنند و حقش را نمی‌دهند به این معضل اضافه کنید. البته یکی از کارهایی که در کمیسیون حقوقی انجمن صنفی ویراستاران می‌کنیم رفع همین اختلاف‌های حقوقی میان ویراستار و طرف مقابل اوست که البته لزوماً ویراستار برحق نیست.
در سال‌های اخیر، به همت موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران و با پیگیری این انجمن، ویراستاران می‌توانند خود را بیمه کنند. این شاید حداقل شرایط زندگی باشد اما برای دستیابی به همین حداقل نیز جلسه‌های فراوانی برگزار شده و کاغذها سیاه شده است. امیدواریم به جایی برسیم که ویراستاران به میزان زحمتی که می‌کشند، درآمد کسب کنند. گاه پیش آمده که ویراستار به اندازه صاحبِ اثر یا حتی بیش از او زحمت کشیده اما دریافتی او از حداقل حقوق ماهیانه وزارت کار هم کمتر است. علاوه بر آن‌که حق ویرایش فقط یک‌بار پرداخت می‌شود و اگر کتاب چندین چاپ شود و حتی عایدی خوبی برای صاحب اثر و ناشر داشته باشد، سهمی برای ویراستار در نظر گرفته نمی‌شود.
ایرناپلاس: مشکلات فعالان حوزه ویراستاری چیست و چه پیشنهادهایی برای بهبود شرایط دارید؟
مقدسی: اصلی‌ترین مشکلات ویراستاران همان مشکلاتی است که همه مشاغل فرهنگی دارند اما یکی از عمده‌ترین مشکلات ویراستاران این است که فرق ویراستار خوبی که متن اولیه را شخم زده و عملاً متن را تا حدی بازنویسی کرده با کسی که فقط رسم‌الخط متن را یکدست و غلط‌های املایی را اصلاح کرده معلوم نیست و در صفحه شناسنامه کتاب هر دو با عنوان یکسان «ویراستار» معرفی می‌شوند.
بعضی از مترجمان و نویسندگان هم ابا دارند که با وجود ذکر نام ویراستار در صفحه شناسنامه، از او در مقدمه کتاب تشکر کنند. به این صورت که پیش می‌رود فرق ویراستار خوب از یک نمونه‌خوان یا نسخه‌خوان معلوم نمی‌شود. این مشکل را شاید بتوان با رتبه‌بندی ویراستاران و یا برگزاری آزمون‌های تعیین سطح تا حدی رفع کرد.
دومین مشکل اینکه برخی از ناشران تازه‌کار یا صاحبان اثر، درک درستی از مجموعه کارهای ویراستار ندارند و به همین دلیل فرصت کافی و به‌دنبال آن دستمزد مناسبی به او نمی‌دهند؛ مثل نقاش ساختمان که همه از او توقع دارند وقتی خانه را تحویل بدهد دیگر از دیوارهای ناصاف خبری نباشد، در حالی که ابتدا باید دیوار صاف را تحویل نقاش می‌دادند. مترجم و نویسنده‌ای هم که کار خود را درست انجام نداده نباید توقع داشته باشد که در آخرِ کار آنچه از دست ویراستار بیرون می‌آید کامل و بی‌نقص باشد. برای این کار باید وظایف ویراستار و حدود و ثغور ویرایش را در قرارداد تعیین و میزان مسئولیت او را تعریف کرد.
سوم اینکه بسیار پیش می‌آید که ناشر، نه هر ناشری، دستمزد ویراستار را به تعویق می‌اندازد، در حالی که توانش را ندارد که دستمزد چاپخانه‌دار یا صحاف را پرداخت نکند، چون آنان می‌توانند کتابش را نگه دارند و به اصطلاح زورشان به ناشر می‌رسد اما ویراستار ضعیف‌تر از ناشر بوده و ناچار است سکوت کند یا ماه‌ها منتظر بماند یا حتی اگر اعتراض کند به سادگی به حق و حقوقش نمی‌رسد.
در چنین اوضاع بد بیکاری و رکود نشر، که فرق ویراستار خوب و ویراستار کاذب و کتاب خوب و کتاب ضعیف معلوم نیست، نهایتش این است که انتظار داشته باشیم ویراستاران از همان ابتدا توانمندی خود را نشان دهند و با دقت و درایت قرارداد همکاری ببندند. انجمن صنفی ویراستاران برنامه‌هایی در این زمینه دارد که معمولاً از طریق وبگاه یا خبرنامه به اعضا و مخاطبانش اعلام می‌کند. امید است این تلاش‌ها نتیجه‌بخش باشد.
این خبر عیناً از وبگاه ایرنا گرفته شده است.
