نشست تخصصی هوش مصنوعی، ترجمه و پساویرایش در خانۀ کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.
سه‌شنبه 8 آبان در خانۀ کتاب میزبان دکتر علیرضا خانجان بودیم. در این نشست از تاریخچۀ ترجمۀ ماشینی و مشکلاتش گفته شد و از ورود هوش مصنوعی جدید و کارایی‌‌های آن حرف زده شد.
«هوش مصنوعی آیندۀ ترجمه در ایران است. در دنیای ترجمه در ایران هوش مصنوعی زمینۀ یک انقلاب را فراهم کرده است، انقلابی که می‌تواند بر کیفیت ترجمۀ بسیاری از متون تأثیری چشمگیر بگذارد و به هرج‌ومرج موجود خاتمه بدهد.» این مطلب قسمتی از سرمقالۀ علی خزاعی‌‌فر در مجلۀ مترجم بود که در ابتدای جلسه خوانده شد.
مهناز مقدسی دبیر نشست، پس از تبریک سالروز تأسیس انجمن صنفی ویراستاران و اشاره به فعالیت‌هایی که این انجمن به مناسبت نهمین سال تأسیس انجمن انجام داده است، به اهمیت هوش مصنوعی در دنیای کنونی و در عرصه‌های وسیعی از علوم پزشکی و کاربردی و انسانی اشاره کرد و گفت که در سال‌های اخیر استفاده از هوش مصنوعی در ترجمه بسیار متداول شده است و این نشست برای بررسی کارکرد هوش مصنوعی در حوزۀ ترجمۀ متون ادبی و متون علمی برگزار شده است.
مقدسی به تفاوت انواع هوش مصنوعی، از جمله چت‌جی‌پی‌تی، کوئن، گروک، دیپ‌سیک و جمنای اشاره کرد و پرسش‌های متعددی را در مورد نقاط مثبت و منفی دوران هوش مصنوعی و آیندۀ زبان فارسی مطرح کرد.
سخنران این نشست، علیرضا خانجان، مترجم رسمی قوۀ قضائیه و دادگستری و پژوهشگر و منتقد ترجمه، نخست به ذکر تاریخچۀ ترجمۀ ماشینی پرداخت و برتری‌های ترجمۀ هوش مصنوعی را بر ترجمه‌های پیشین برشمرد.
در بیان مزایای هوش مصنوعی این موارد برشمرده شد: سرعت بالا، سهولت دسترسی، دقت بالا، برقراری ارتباط سریع، درک معنایی و زمینۀ بافتی جمله و تنوع زبانی. دکتر خانجان نقاط ضعف هوش مصنوعی را نیز مطرح کرد که مهم‌ترینشان ناتوانی در درک ظرایف بافتی، سوگیری فرهنگی پنهان و خطاهای خطرناک در ترجمه است. وی نمونه‌های متعددی را برای هر یک از موارد فوق برشمرد و مترجمان را از اعتماد صددرصد به ترجمه‌های هوش مصنوعی، خصوصاً در زبان‌هایی که مترجم اطلاعاتی از آن زبان ندارد، بر حذر داشت و به خطاهای ترجمه در حوزۀ پزشکی اشاره کرد.
در بحث اخلاق، فرهنگ و آیندۀ زبان فارسی خانجان گفت: اینکه ابزارهای ترجمه به یاری ما آمده‌اند، واقعاً موضوع مثبتی است، اما نکته‌هایی که باید به آن توجه کنیم این است که این ابزارها چگونه می‌توانند بر مهارت‌های زبانی ما تأثیر بگذارند. امروزه، نسل جوان، یعنی دانش‌آموزان و دانشجویان، به طور فزاینده‌ای از گوگل ترنسلیت و چت جی‌پی‌تی برای نوشتن تکالیف روزمرهٔ خود استفاده می‌کنند؟ حتی برای نوشتن یک ایمیل ساده یا ترجمۀ یک جملۀ ادبی از این ابزارها استفاده می‌کنند. این موضوع این مشکل را ایجاد کرده است که وقتی انسان‌ها دیگر خودشان زحمت نوشتن جمله، انتخاب واژهها و یافتن لحن مناسب را نمی‌کشند، مهارت‌های زبانی‌شان کم‌کم تحلیل می‌رود. تحلیل رفتن مهارت‌های زبانی باعث می‌شود که به جای اینکه کلمات فارسی را به‌درستی یاد بگیریم و از آن‌ها متناسب با مطلب استفاده کنیم به این بسنده کنیم که با «کپی و پیست» هوشمندانه مطلب خود را آماده کنیم. این موضوع این خطر را به دنبال دارد که زبان‌‌های زنده نه‌فقط در سطح واژهها بلکه در عمیق‌ترین لایه‌‌های نحوی تحلیل بروند.
خانجان به مهندسی دستور ترجمه اشاره کرد و افزود: دانش استفاده از هوش مصنوعی مهم است. پاسخ‌های هوش مصنوعی خیلی به نحوۀ درخواست شما بستگی دارد. هوش مصنوعی مثل یک دستیار بسیار باهوش است که همه چیز را بلد است، اما نیاز دارد بداند شما دقیقاً از او چه می‌خواهید. مهندسی دستور ترجمه مثل دادن نقشه‌ای دقیق به این دستیار هوشمند است. هرچه این نقشه واضح‌تر، جزئی‌تر و غنی‌تر باشد، خروجی نهایی بهتر، حرفه‌ای‌تر و نزدیک‌تر به نیاز واقعی شما خواهد بود. دستور خوب و کامل با جزئیاتی مثل مخاطب هدف (متن موردنظر برای کودکان است؟ یا دانشجویان؟ یا برای مدیران ارشد؟)، گونه، سبک و لحن موردنظر (رسمی، محاوره‌ای، ادبی، طنزآمیز؟)، محدودیت‌ها (آیا باید از اصطلاحات خاصی استفاده یا اجتناب شود؟)، طول متن یا ساختار جمله همراه است.
در ادامهٔ این نشست دکتر خانجان نکاتی در مورد پساویرایش مطرح کرد: «پساویرایش هنر تبدیل ترجمهٔ درست به ترجمهٔ عالی است. امروزه هر کسی می‌تواند با از هوش مصنوعی برای برگرداندن یک متن به زبان دیگر استفاده کند ولی در پساویرایش است که نقش مترجم انسانی پررنگ می‌شود. در این فرایند مترجم ترجمهٔ قابل‌قبول را به متنی روان، دقیق، طبیعی و حرفه‌ای تبدیل می‌کند، متنی که پیام اصلی را به‌درستی منتقل کند، گونهٔ زبانی، درجهٔ رسمیت و لحن مناسبی داشته باشد و با فرهنگ و ذائقهٔ مخاطب مقصد هماهنگ و سازگار باشد. بنابراین پساویرایش فقط اصلاح اشتباه نیست، بلکه افزودن عاطفه و حس انسانی به خروجی ماشین ترجمه است.»
علیرضا خانجان در این نشست با چند مثال عملی فرایند پساویرایش و تأثیر آن بر روی متن را توضیح داد و مزایای آن را برای مخاطبان تبیین کرد.
او در پایان جلسه آیندۀ دنیای ترجمه را چنین بیان کرد: «دنیای ترجمه دیگر محدود و منوط به دانستن دو زبان نیست. امروز مترجم مدرن کسی است که زبان می‌داند، فرهنگ را درک می‌کند و می‌داند که چگونه با هوش مصنوعی همکاری کند. اما هوش مصنوعی صرفاً یک ابزار کمکی است نه مرجع نهایی. ترجمۀ هوش مصنوعی جایگزین مترجم انسانی نیست بلکه صرفاً دستیار اوست.»
این نشست با دبیر مهناز مقدسی برگزار شد و اعلام شد که کارگاهی از 27 آبان با تدریس دکتر خانجان در انجمن ویراستاران برگزار می‌شود.
