نام ویراستار در صفحۀ فیپا و فاپا
مدتی است که برخی ویراستاران اعلام کرده‌اند نامشان در صفحۀ فیپا درج نمی‌شود مگر آنکه ویراستار علمی باشند و حتی وقتی ناشر هم نام ویراستار را اعلام کرده، باز هم در صفحۀ فیپا نیامده است. برای طرح این موضوع و گفت‌وگو دربارۀ سازوکار بخش فهرست‌نویسی و اطلاع از قواعد و قوانین آن، درصدد شدیم با کارشناسان و مسئولان این مجموعه دیداری داشته باشیم. با حمایت و راهنمایی خانم یعقوب‌پور، مدیرکل پردازش اطلاعات در کتابخانۀ ملی، روز دوشنبه ۷ شهریور ۱۴۰۱ جلسه‌ای برگزار شد. گزارشی از این جلسه در ادامه آمده است.
مهناز مقدسی، دبیر انجمن، نخست انجمن و فعالیت‌های آن را معرفی کرد و به ارتباط انجمن با مراکز و مجامع فرهنگی اشاره کرد و گفت پیش از تأسیس انجمن صنفی ویراستاران هیچ انجمن رسمی‌ای برای ویراستاران وجود نداشت و این انجمن همۀ تلاش خود را به مستحکم‌کردن پایه‌های شغلی و علمی این صنف معطوف داشته است. در طول این سال‌ها نیز از حمایت‌های نهادها و سازمان‌های معظمی برخوردار بوده است، از جمله مرکز نشر دانشگاهی، خانۀ کتاب و ادبیات ایران، جهاد دانشگاهی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
مقدسی سپس دربارۀ نرخ‌نامۀ ویرایش، که انجمن سال گذشته منتشر کرد، توضیح داد و گفت: ما برای تنظیم نرخ‌نامه باید به تعریف انواع ویرایش و مسئولیت‌های ویراستاران و رتبه‌بندی و تنظیم پایۀ شغلی آنان توجه ویژه‌ای می‌کردیم و اطلاعات دقیقی می‌دادیم که برای جامعۀ ویراستاران و اهالی نشر هم مفید باشد و احتمالاً این تعاریف برای مسئولان فهرست‌نویسی نیز به کار خواهد آمد، زیرا تلقی از ویراستار صوری را روشن‌تر می‌کند و نشان می‌دهد که ویراستار صوری چه میزان مسئولیت دارد و چقدر حضورش مهم است و نمی‌شود او را نادیده گرفت. مقدسی، در ادامۀ صحبت‌ها، مسئولیت ویراستاران زبانی و ترجمه و ساختاری و استنادی را نیز برشمرد.
جواد رسولی، رئیس کمیسیون امور صنفی و حقوق، گفت که تعدادی از ویراستاران ممکن است شغل ثابتی نیز داشته باشند و ویرایش کتاب را صرفاً به‌خاطر اعتبار و علاقه‌شان انجام بدهند. برای این گروه معمولاً مسائل مالی و حقوقی اولویت ندارد، اما ویراستاران بسیاری هستند که ویرایش شغل اصلی آنان است و حقوق ثابتی دریافت نمی‌کنند. از آن‌سو ناشران نیز توان پرداخت مبالغ بیشتر را به ویراستاران ندارند. آنچه برای ویراستار می‌ماند این است که نامش در بخش حقوقی کتاب و در کنار پدیدآورندگان درج شود تا بتواند از مزایای این شغل، مانند عضویت در صندوق اعتباری هنر و برخورداری از بیمۀ پایه و تکمیلی، استفاده کنند. بنابراین بسیار مهم است که حقوق معنوی ویراستار رعایت شود.
رسولی در ادامه گفت: اخیراً چند تن از اعضای انجمن با کمیسیون امور صنفی و حقوقی دربارۀ درج نشدن نامشان در فیپا گفت‌وگو کرده‌اند و مشخص شده که ناشر نام ویراستار را برای فیپا فرستاده اما همکاران کتابخانۀ ملی آن را ثبت نکرده‌اند.
خانم یعقوب‌پور، مدیرکل پردازش اطلاعات، نخست مسئولیت‌های بخش فهرست‌نویسی و فیپا را توضیح داد و دربارۀ مشکلاتی که از جانب ناشران و پدیدآورندگان پیش می‌آید گفت و به قواعد بین‌المللی و بخش‌های بومی‌سازی‌شدۀ فهرست‌نویسی اشاره کرد. وی سپس گفت که مسئولان فیپا موظف‌اند آنچه ناشر اعلام می‌کند در فیپا درج کنند و شخصاً در آن دخل و تصرف نمی‌کنند، اما بسیار پیش آمده که ویراستاران به بخش فیپا مراجعه کرده‌اند و گله داشته‌اند که چرا نامشان ذکر نشده و ما هم مستنداتی داده‌‌ایم که ناشر نامی را ذکر نکرده است. این ویراستاران حتی مشاوره خواسته‌اند که برای حل این مشکل چه کنند و ما هم توصیه کرده‌ایم که سعی کنند در قراردادشان ذکر کنند که نامشان در کجا باید ذکر شود، اما متأسفانه بسیاری از ویراستاران قراردادی ندارند.
یعقوب‌پور افزود که در بخش فهرست‌نویسی دو مرحله وجود دارد پیش از انتشار (فیپا) و پس از انتشار (فاپا). در موارد بسیاری، ناشر تغییراتی در صفحۀ حقوقی کتاب (پس از انتشار) می‌دهد و نام‌هایی را عوض یا حذف می‌کند و ما ناچار می‌شویم اسامی جدید را وارد کنیم که گاه اشخاص اعلام‌شده اصلاً ویراستار نیستند یا نسبتی فامیلی با ناشر دارند، ولی ویراستاران تصور می‌کنند که ما این کار را کرده‌ایم. از دیگر مشکلاتی که ناشران برای بخش فیپا ایجاد می‌کنند ندادن اطلاعات دقیق ویراستار شامل نام و نام خانوادگی دقیق و سال تولد ویراستار است که باید در فیپا شناسایی و سپس ثبت شود و وقتی اطلاعات ناقص است مسئولان فیپا آن را درج نمی‌کنند. همچنین گاه دو مسئولیت را با هم ذکر می‌کنند مثلاً می‌نویسند «صفحه‌آرا و ویراستار» که این دو مسئولیت هم‌طراز نیست و مواردی مثل این باعث می‌شود که بخش فیپا از درجِِ اسم فوق پرهیز کند.
یعقوب‌پور توصیه کرد که اگر ویراستاری به این مشکل برخورده باید مطمئن شود که: 1) ناشر نام او را در هنگام درخواست فیپا در زمرۀ پدیدآورندگان آورده باشد و نیز مشخصات کامل او (نام و نام خانوادگی، تاریخ تولد) را ثبت کرده باشد؛ 2) نام ویراستار در صفحۀ عنوان یا در شناسنامۀ کتاب، به‌صورت مجزا از نقش‌های دیگر، آمده باشد؛ 3) ناشر نام افراد را در زمان انتشار کتاب تغییر نداده باشد.
یعقوب‌پور و دیگر کارشناسان حاضر در جلسه در مورد مسئولیت ویراستار صوری یا فنی و ادبی پرسش‌هایی داشتند و بر آن بودند که ویراستار صوری کار خاصی در کتاب انجام نمی‌دهد که نامش ذکر شود. این تلقی، پس از توضیحات کارشناسان انجمن، اصلاح شد و تغییر یافت.
دکتر خادمیان، در توضیحِ ذکر کردن نام ویراستار، افزود که اگر ویراستار علمی نامش در صفحۀ عنوان و در صفحۀ حقوقی بیاید، مسئولان فیپا نام او را هم در بخش پدیدآورنده و هم در بخش «شناسۀ افزوده» ذکر می‌کنند، اما نام ویراستاران دیگر را فقط در بخش «پدیدآورنده» می‌آورند و به آن شناسۀ افزوده اختصاص نمی‌دهند.
مهدی قنواتی دربارۀ تفاوت انواع ویرایش و ویراستار گفت و اشاره کرد که ما در سطوح بین‌المللی ویراستاری ذیل عنوان «ویراستار علمی» (scientific editor) یا «ویراستار ادبی» (literate editor) نداریم و این‌ها عناوینی است که در ایران و بین برخی ناشران مرسوم شده. اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم پنج نوع ویرایش میان ناشران متداول است که در نرخ‌نامه آمده و بهتر است مسئولان کتابخانۀ ملی نیز این عناوین را در نظر بگیرند. بسیاری از متون ویرایش محتوایی می‌شوند اما علمی نیستند؛ پس نمی‌توان گفت ویراستار علمی عنوان دقیقی است.
در پایان این جلسه، قرار شد انجمن طی جلساتی با ناشران و ویراستاران نکاتی را که برای ثبت در فیپا لازم است بدانند مطرح کند و آگاهی‌بخشی کند. خانم یعقوب‌پور و همکارانشان اعلام آمادگی کردند در صورتی که اعضای انجمن مایل باشند از کتابخانۀ ملی و بخش‌های علمی و فهرست‌نویسی دیداری داشته باشند، امکان این دیدار و نیز جلسات گفت‌وگو را فراهم کنند. ضمناً درخواست کردند که چنانچه مشکلاتی برای ثبت اسامی ویراستاران پدید آمد انجمن آن را با مسئول مستقیم فیپا مطرح کند تا اگر خطایی از بخش فیپا صورت گرفته شده باشد رفع گردد و اگر موضوع چیز دیگری باشد آن را اطلاع دهند.
شرکت‌کنندگان در این جلسه از انجمن، خانم‌ها مهناز مقدسی، لیلا اثناعشری، مهتاب میناچی و آقایان مهدی قنواتی و جواد رسولی، و از کتابخانۀ ملی خانم‌ها یعقوب‌پور، مدیرکل پردازش اطلاعات؛ جعفری، بخش فیپا؛ نمازی، مسئول واحد فیپا، سلطانی، بخش فهرست‌نویسی منابع کتابی؛ فعال، بخش فهرست‌نویسی منابع غیرکتابی، و آقای دکتر خادمیان رئیس گروه مستند‌سازی بودند.
