گفت‌وگو با دکتر نازنین خلیلی‌پور
شما مسئولیت کمیسیون امور ویرایشی انجمن را به عهده دارید، لطفاً از فعالیت‌های این کمیسیون بگویید.
کمیسیون امور ویرایشی یکی از شش کمیسیون انجمن صنفی ویراستاران است. از نخستین فعالیت‌های این بخش می‌توان به تعیین الگوهای مشخص برای ویرایش انواع متون اشاره کرد. برای رسیدن به الگوهای مناسب ویرایشی، تقریباً هر هفته با اعضای این کارگروه جلسه‌هایی برگزار می‌کنیم.
اما آنچه دربارۀ این کمیسیون اهمیت دارد این است که ما می‌کوشیم نگاه جامعۀ ویراستاران را به مقولۀ ویرایش متحول کنیم. به‌عبارتی، ویرایش دریایی گسترده است و ویراستاران باید قدری جامع‌تر به حرفۀ خود بنگرند. ازهمین‌رو، از جنبۀ اقتصادی و بازاری به مقولۀ ویرایش نگاه نکرده‌ایم و هدفمان صرفاً پذیرش سفارش‌های ویرایشی نبوده و نیست، بلکه، بیشتر بر اصول و مبانی ویرایش کتاب تمرکز کرده‌ایم.
ازجمله کارهای سودمندی که در همین زمینه در این کمیسیون انجام دادیم و به‌نظرم موفقیت‌آمیز بوده طراحیِ سازوکاری برای ارزیابی کتاب‌های تألیفی و ترجمه‌ای است که البته کار ساده‌ای نبود و بارها دربارۀ شیوه‌های آن گفت‌وگو کردیم و درنهایت، کاربرگه‌های دقیقی برای آن طراحی و تدوین کردیم. در این مدت، با برخی از ناشران همکاری‌های خوبی داشته‌ایم و افزون‌بر ویرایش، توانسته‌ایم کتاب‌های درخواستی‌شان را نیز ارزیابی کنیم.
اگر ممکن است دربارۀ ارزیابی کتاب بیشتر توضیح بدهید.
باید بگویم که ما در دو دسته کتاب‌ها را ارزیابی می‌کنیم. تألیفی و ترجمه‌ای. گاهی ناشران پیش از چاپِ اثر جدید تصمیم می‌گیرند که کار را برای ارزیابی به انجمن بسپارند و گاهی هم می‌خواهند آثار چاپ‌شده‌شان را ارزیابی کنیم. ارزیابی پیش از انتشار با ارزیابی پس از انتشار قدری متفاوت است.
بااین‌حال، فارغ از اینکه ارزیابی پیش یا پس از انتشار باشد، در ارزیابی کتاب‌های تألیفی به محتوا توجه می‌کنیم و برای هر کتاب اعم از عمومی، دانشگاهی، داستان و جز این‌ها سنجه‌هایی داریم. به‌عبارتی، بخش‌هایی از اثر را ویرایش محتوایی می‌کنیم و نقدی کوتاه بر آن می‌نویسیم و محرمانه برای ناشر ارسال می‌کنیم. ویرایش محتوایی همان‌طور که از نامش پیداست با جانِ کلام سروکار دارد. ارتباط منطقی مطالب و نیز نحوۀ ارائۀ درست آن را می‌سنجد. درحقیقت، اولین قدم در ویرایش، ویرایش محتواست و پس از تأیید آن، می‌توان قلم به دست شد و نگارش متن را اصلاح کرد. چه‌بسا آثاری که ازنظر علمی ضعیف و کم‌مایه‌اند و ویرایش زبانی و صوریِ چنین آثاری هزینه‌بر و چاپشان دورریختن کاغذ است. بنابراین، ویرایش محتوایی فواید بسیاری هم برای ناشر، هم برای نویسنده دارد.
کتاب‌های ترجمه‌ای به ویرایش محتوایی نیاز ندارند و صرفاً صحت ترجمه و روانیِ مطلب ارزیابی می‌شود. در ارزیابی ترجمه، که کاری بسیار وقت‌گیر است، بخش‌هایی از ترجمه را سطر‌به‌سطر با متن اصلی مقابله می‌کنیم. دشواریِ کار آنجاست که معمولاً ویراستار خوبِ زبان‌شناس (به‌معنی لغوی آن) کم است و ویراستارِ خوبِ ترجمه نایاب. پس از ارزیابی، معمولاً به این نتیجه می‌رسیم که مترجم خوبِ فارسی‌دان نیز کیمیاست.
کمیسیون امور ویرایشی با ویراستارانِ عضو انجمن، که به انگلیسی مسلط بودند و آمادگی خود را نیز اعلام کرده بودند، ویرایش کتاب‌های ترجمه‌ای را آغاز کرده است. ارزیابی دقیقِ اعضای این کارگروه باعث شد برخی از ناشران به اشکالات عمدۀ کتاب‌های پرفروش خود پی ببرند و در صدد بازویراییِ این آثار برآیند، و این آغازی‌ست برای تولید ترجمه‌های روان و کم‌نقص.
کدام کتاب‌ها بیشتر به ارزیابی نیاز دارند و دشواری‌های آن چیست؟
هیچ کتابی نیست که بی‌نیاز از ارزیابی باشد، بااین‌حال، ارزیابی دشواری‌های خود را دارد. بزرگ‌ترین مشکل این است که در حال حاضر بسیاری از نویسندگان و گاه برخی از مترجمان دوست ندارند اثرشان نقد شود و این کار را نشانۀ ضعف خود می‌پندارند و نظر کارشناسان را نمی‌‌پذیرند، برخی از ناشران هم چندان به این موضوع اهمیت نمی‌دهند. کتابی را چاپ می‌کنند، ولی ایرادها همچنان به قوت خود باقی می‌ماند و وقتی خوانندگان متوجه ایرادها می‌شوند و کارشناسان نظرشان را رسانه‌ای می‌کنند، برمی‌آشوبند و بدون اینکه خطاها را بپذیرند درگیرِ حواشی می‌شوند. این روشْ برای ناشر، نویسنده یا مترجم به‌منزلۀ ازدست‌دادن اعتبار، محبوبیت و مخاطب است. درحالی‌که طبق اطلاعاتی که داریم در بسیاری از کشورها، که صنعت نشرشان حرفه‌ای‌ست، هر اثری دست‌کم باید نقدی چاپ‌شده پیش از انتشار داشته باشد و هیچ کتابی را بدون نقد چاپ نمی‌کنند. اما در ایران، بسیاری از ناشران کتابی را بارها چاپ می‌کنند و حتی متوجه ایرادهای کتاب و کاستی آن نمی‌شوند. همچنین، گاهی برخی از ناشران، با دریافت پول از نویسندگان و مترجمان، کتاب‌هایشان را چاپ می‌کنند. گاهی هم ارزیابی ناشر بیشتر به امکانِ فروش کتاب خلاصه می‌شود و اگر ناشری مطمئن شود که کتاب فروش خوبی در بازار دارد، به‌سرعت آن را چاپ می‌کند و به محتوای آن کاری ندارد، مثلاً استادی که در دانشگاه یا مؤسسه‌ای درس می‌دهد اثرش خیلی زود و معمولاً بدون ارزیابیِ علمی چاپ می‌شود، علتش واضح است: استاد مطالب کتابِ خودش را درس خواهد داد و دانشجویانش هم مجبورند کتاب را بخرند.
در اینجا لازم است نکته‌ای را دربارۀ کتاب‌های ترجمه‌ای بگویم، این روزها «ترجمه‌سازی» نیز رواج یافته که زاییدۀ کتاب‌سازی است. مثلاً فردی بخش‌هایی از کتاب را بین عده‌ای، که معمولاً دانشجویند، پخش می‌کند و دست‌آخر برایند ترجمه‌ها را بدون نظارت علمی و ویرایش اساسی در قالب یک کتاب چاپ می‌کند و در اکثر موارد، نشانه‌های ترجمه‌های ماشینی و نارسا در آن مشهود است.
بدیهی‌ست که مترجم باید زبان مبدأ را خوب بشناسد، اما تسلط مترجم به زبان مقصد مهم‌تر است و بیشتر اشکالات ترجمه‌ای، که این روزها شمارشان سر به فلک کشیده، ناشی از ضعف مترجمان و ناآشنایی‌شان با ادبیات فارسی‌ست. آن‌ها به‌اندازۀ کافی نثر خوب و روانِ فارسی نخوانده‌اند و زبان خودشان را خوب نمی‌شناسند، بنابراین نثر فارسی‌شان هم خوب نیست. به‌نظرم تحصیلات دانشگاهی و کسب مدرکْ فرصت مطالعۀ آزاد را از آنان گرفته است؛ همچنین، نظام ارزیابیِ دانشگاهی کمیتی است و دانشجویان و استادان دقیقاً همان کاری را انجام می‌دهند که سیستم دانشگاهی از آن‌ها انتظار دارد. در این سیستم، مطالعۀ آزاد برای آن‌ها امتیازی به حساب نمی‌آید و صرفاً تولیدِ اثر مهم است، هرچند از نظر محتوایی اشکال داشته باشد.
سیاست کمیسیون امور ویرایشی انجمن صنفی ویراستاران در حال حاضر چیست، آیا قرار است همچون دیگر مؤسسات ویرایشی کار ویرایشی انجام دهد؟
در حال حاضر، مؤسسات بسیاری هستند که خدمات ویرایشی انجام می‌دهند و اهداف اقتصادی خاصی را دنبال می‌کنند و کمیّت و سرعت کار برایشان حیاتی است. اما دیدگاه انجمن صنفی ویراستاران با این مؤسسات فرق دارد. ما در انجمن به دنبال کارهای زیربنایی و بنیادی همچون طراحیِ نظام ارزیابی و مشخص‌کردنِ حدوحدود ویرایش انواع متون بوده‌ایم. افزون‌بر این، تربیت ویراستار با شیوۀ دستیاری یکی از اهداف این کمیسیون است که شاید روندی طولانی باشد، اما بازده آن برای ما مهم‌تر است. بر این باوریم که تجربه‌ای که از کارِ گروهی و عملی حاصل می‌شود ارزشمند و ماندگار است. سفارش‌های ویرایشی را که به انجمن پیشنهاد می‌شود به قصد انتفاع انجمن نمی‌پذیریم، بلکه هدف از پذیرش چنین سفارش‌هایی تشکیل کارگروهی از میان اعضا است. ما ویرایش را به شکل ایده‌ئالش دنبال می‌کنیم. گرچه دست‌نیافتنی و دیربازده است، اما الگوی مناسبی برای ویراستاران خواهد بود. کمیسیون امور ویرایشی انجمن صنفی این توانایی را دارد که ویراستار را با نظام دستیاری بپروراند. به‌عبارتی، نگاه ویراستار به مقولۀ ویرایش باید علمی باشد تا ویرایش و ویراستار به جایگاه مطلوب خود در کشور برسد. ما می‌کوشیم الگوساز باشیم.
در حال حاضر، این کمیسیون چه خدماتی به اعضا ارائه می‌دهد؟
کمیسیون امور ویرایشی یک روز در هفته را به اعضا اختصاص داده و خدماتی همچون پاسخ به سؤالات ویرایشی و دریافت مشاوره را در دستور کار خود قرار داده است. همچنین، سالانه چند نوبت کارگاه‌های رایگان برای اعضا برگزار می‌کند. چنانچه انجمن سفارشِ کار ویرایشی بگیرد، کار را به اعضایی که مایل به همکاری باشند واگذار می‌کند تا با نظارت انجمن کار را انجام دهند.
از وقتی که برای این گفت‌وگو در اختیار ما گذاشتید سپاسگزاریم.
روابط عمومی انجمن صنفی ویراستاران
سمیه حسنی