هشتمین سالگرد تأسیس انجمن
و
نشست رونمایی و نقد کتاب خطۀ ویراستاران
انجمن صنفی ویراستاران در تاریخ پنجم آبان 1395 تأسیس شد. هشت سال از تأسیس آن می‌گذرد و طی این سال‌ها فعالیت‌های متعددی انجام گرفته که حاصل تلاش‌های هیئت‌مدیره و اعضای این انجمن بوده است. نشستی که در تاریخ سه‌شنبه هشتم آبان 1403 برگزار شد شامل سه بخش بود:
- گزارش دستاوردهای هشت‌سالۀ انجمن
- رونمایی و نقد کتاب خطۀ ویراستاران، نوشته‌ها و گفته‌ها
- دیدار دانشجویان و استادان دورۀ جامع نگارش و ویرایش انجمن
بخش اول: ارائۀ گزارش هیئت‌مدیره
هومن عباسپور، نایب‌رئیس انجمن صنفی ویراستاران، در ابتدای نشست متنی را به نمایندگی از هیئت‌مدیرۀ انجمن صنفی ویراستاران قرائت کرد:
گزارشی برای هشتمین سالگرد تأسیس انجمن صنفی ویراستاران
تاریخچه و سپاس‌نامه
در اردیبهشت ۱۳۹۲، در نمایشگاه بین‌المللی کتاب، در همایشی در زمینۀ ویرایش و نشر، هومن عباسپور در طی سخنرانی خود از لزوم تأسیس انجمن صنفی ویراستاران سخن گفت و پس از آن سخنرانی، آقایان مهندس پایدار و یحیی دهقانی و خانم صفاییان (هر سه ناشر) ما را تشویق کردند که مراحل تأسیس انجمن صنفی را از طریق وزارت کار پی‌گیری کنیم. از همان زمان آقای مهدی قنواتی، که پیش‌تر اقداماتی برای تأسیس انجمن در وزارت علوم و وزارت کشور کرده بودند، و خانم مهناز مقدسی مراحل تأسیس انجمن صنفی آغاز کردند.
استاد منوچهر انور نخستین فردی بود که به عنوان نفر سوم اعضای مؤسس در نظر داشتیم ولی ایشان به علت نداشتن لیسانس معذور بودند اما همواره وجود انجمن صنفی را برای ویراستاران لازم می‌دانستند و پیشنهاد کردند که برای این امر خطیر از استاد سیروس پرهام کمک بخواهیم.
استاد کامران فانی از لحظۀ فکر تأسیس انجمن همراه و راهنمایمان بودند و استاد پرهام را تشویق کردند که سومین عضو مؤسس انجمن شوند و در اولین مجمع، که به تأسیس انجمن انجامید، سخنرانی کردند و در تصویب اساسنامه و رأی‌گیری شرکت کردند.
استاد سیروس پرهام بزرگوارانه پذیرفتند که در کنار خانم مهناز مقدسی و آقای مهدی قنواتی عضو مؤسس انجمن باشند و نامشان برای همیشه زینت‌بخش انجمن صنفی ویراستاران کردند.
پیش از تأسیس انجمن، استاد موسی اسوار وظیفۀ اول انجمن را تدریس درست ویرایش دانستند و موضوع رتبه‌بندی ویراستاران را پیشنهاد کردند.
استاد رضا رضایی در مورد مفاد اساسنامۀ انجمن تذکرات سودمندی دادند.
زنده‌یاد استاد احمد سمیعی (گیلانی) ما را در تأسیس انجمن تشویق کردند و گفتند که به تأسیس چنین انجمنی خوش‌بین‌اند.
زنده‌یاد استاد اسماعیل سعادت، پس از تأسیس انجمن، ما را تشویق کردند که تربیت ویراستار را، افزون بر دوره‌های آموزشی، به صورت نظام دستیاری انجام دهیم.
زنده‌یاد استاد میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی به محض شنیدن خبر تأسیس انجمن تبریک گفتند و آرزو کردند که مسئولیت بزرگ پیشِ رو خسته‌مان نکند.
استاد بهاءالدین خرمشاهی همواره ما را به ادامۀ کار تشویق کردند و بزرگوارانه طرح تألیف شیوه‌نامۀ ملی انجمن را دادند و خود پذیرفتند که بر آن نظارت کنند. همچنین استاد خرمشاهی انتشار مجله‌ای ویژۀ ویرایش را سودمند دانستند که فعلاً آن را به صورت خبرنامه منتشر می‌کنیم.
زنده‌یاد استاد حسن ذوالفقاری ما را تشویق کردند که طرحی مبنی بر میزان سوابق ویراستاران و اختصاص بیمه به آنان اجرا کنیم.
استادان حسن انوری، فتح‌الله مجتبایی، و جلال خالقی مطلق گه‌گاه با تماس‌های تلفنی یا قرارهای حضوری پیشرفت انجمن را پی‌گیری می‌کنند.
استادان هرمز همایون‌پور و مجید رهبانی، با حضور خود در جلسات انجمن ما را مورد لطف خود قرار داده‌اند.
استادان سیدعلی آل‌داود، عباس حسینی‌نیک، و محمدحسین ساکت همواره مورد مشورت کمیسیون حقوقی انجمن بوده‌اند.
استاد مهشید نونهالی همواره حضورشان در جلسات انجمن و راهنمایی‌هایشان مایۀ دلگرمی اعضای هیئت‌مدیره بوده است.
استاد فریبرز مجیدی بزرگوارانه پذیرفتند که در هیئت‌مدیرۀ اول انجمن نامزد شوند و سپس با اتفاق آرای اعضای هیئت‌مدیره به ریاست این هیئت برگزیده شدند و همواره در همۀ مراحل کار همراهمان بودند.
پس از انصراف استاد فریبرز مجیدی برای شرکت در هیئت‌مدیرۀ دوم، به یاد استاد کریم امامی که خود بنیان‌گذار جامعۀ ویراستاران بودند، از همسر گرامی‌شان سرکار خانم گلی امامی درخواستیم که برای عضویت در هیئت‌مدیرۀ نامزد شوند و پس از مجمع دوم تا امروز افتخار دادند که ریاست هیئت‌مدیرۀ انجمن را عهده‌دار باشند و همواره انجمن زیر سایۀ ایشان و با راهنمایی‌های روشنگرانه و صریح و مادرانۀ ایشان پیش رفته است.
استاد اصغر مهرپرور، افزون بر مدیریت کمیسیون حقوقی، همواره مجدانه در جلسات هیئت‌مدیره شرکت می‌کنند و ما را با بیش از نیم قرن تجارب منحصربه‌فردشان راهنمایی می‌کنند.
استاد مهدی قنواتی با مدیریت کمیسیون آموزش تحول بزرگی در پیشبرد اهداف انجمن به وجود آورده‌اند و به همت ایشان و دیگر استادانِ دوره‌های انجمن گروهی از ویراستاران بااستعداد وارد عرصۀ نشر شده‌اند.
استاد جواد رسولی همواره مشاور بی‌دریغ انجمن بوده‌اند و حضور گرمشان همواره اعضای هیئت‌مدیره را دلگرم کرده است.
استاد مهناز مقدسی با صرف وقت شبانه‌روزی و بدون دریافت دستمزد در طول این هشت سال انجمن را پیش برده‌اند.
…و استاد عبدالحسین آذرنگ راهنمای همیشگی ما، از پیش از تأسیس تا امروز بوده‌اند.
البته در این راه همه به یک اندازه لطف نداشتند و برخی از ویراستاران باسابقه صنف ویراستاران را فاقد صلاحیت داشتن تشکل صنفی دانستند و ویراستار بنام دیگری تشکیل انجمن صنفی را امری عبثی دانست.
* * *
باری، اگر در این هشت سال فقط توانسته باشیم اثبات کنیم که ویراستاران هم، مانند دیگر صاحبان مشاغل، صلاحیت دارند که تشکلی صنفی داشته باشند، به مقصود خود رسیده‌ایم.
ما در انجمن صنفی ویراستاران میراث‌دار گروهی از ویراستارانی بوده‌ایم که پیش از ما به فکر تشکیل سندیکا و اتحادیه بوده‌اند. راهی را پیموده‌ایم که پیش از ما دست‌کم دو بار آغاز شد: یک بار به همت زنده‌یاد کریم امامی که مدتی به بار نشست و یک بار به همت کارمندان مرکز نشر دانشگاهی که در همان مراحل آغازین متوقف شد. در این انجمن، دست‌کم به خودمان اثبات کردیم که، بر خلاف نظر رایج، در ایران می‌توان کارِ گروهی کرد. امیدواریم در ادامۀ راه، همچنان با راهنمایی پیش‌کسوتانِ این صنف، و البته به کمک جوان‌تران، به سلامت و توانمندی و صمیمیت انجمن ادامه دهیم.
بخش دوم: مرور و نقد کتاب خطۀ ویراستاران
خطۀ ویراستاران، کتابی که به تازگی و به همت جواد رسولی منتشر شده، ما را با فعالیت‌های فرهنگی، به‌ویژه شغل ویراستاری، در خارج از پایتخت و در مرکز فرهنگی خراسان یعنی مشهد آشنا می‌کند.
این نخستین بار است که کتابی با این موضوع و با تفکیک منطقه‌ای منتشر می‌شود. پیش‌تر کتاب‌هایی دربارۀ ویراستاران تهران منتشر شده و مصاحبه‌های متعددی در نشریات در این زمینه به چاپ رسیده بود.
خطۀ ویراستاران مطالب متعددی دارد و رسالتش آن است که به نشرپژوهان یاری رساند تا حوزۀ پژوهش خود را وسیع‌تر کنند و حصار تمرکز‌گرایی پایتخت‌نشینان را بشکنند.
در این کتاب ۱۲ مصاحبه، ۱ میزگرد، و ۱۵ مقاله است به قلم و گفتۀ ۳۲ تن از ویراستاران و ناشران استان خراسان با تمرکز بر مشهد. گفته‌ها و نوشته‌ها ذیل چند تقسیم‌بندی آمده: پیشکسوتان، ناشران خصوصی، دانشگاه فردوسی، آستان قدس رضوی، مطبوعات، صداوسیما، ویراستاران آزادکار.
در این نشست این کتاب از زبان کارشناسان نقد و بررسی شد.
خطۀ خراسان و ادبیات فارسی
نخستین سخنران این نشست، دکتر بهرام پروین‌گنابادی بود که صحبت‌هایش را در دو بخش ارائه داد: بخش اول این‌که «چرا خراسان انتخاب شده است؟» و بخش دوم ویژگی‌های کتاب.
وی در مورد انتخاب خراسان و شهر مشهد به دیباچۀ خانم گلی امامی برای این کتاب اشاره کرد که در آن نوشته شده: برای من جای تعجب داشت که آیا می‌شود ویراستاران را بر مبنای جغرافیا تقسیم‌بندی کرد؟ آیا این کار امکان‌پذیر است؟ در ادامۀ نوشتۀ ایشان باید پرسید اگر تقسیم بندی ویراستاران براساس جغرافیا انجام شود، باید پرسید که چرا شهر مشهد؟
دکتر پروین‌گنابادی سپس به تفصیل به موقعیت فرهنگی و ادبی شهر مشهد پرداخت و گفت: شهر مشهد در دورۀ تجدد جایگاه ویژه‌ای داشت که البته ارتباط پایگاه‌های روسیِ مستقر در شهر مشهد نیز دلیلی بر ورود عوامل تجدد در این شهر شد. در شهر مشهد از دوران ناصری کسی نظیر حاج میرزا ادیب خراسانی وجود داشت؛ مجتهدِ ادیبِ فرانسه‌دانی که اولین نفر در روحانیون بود که مشروطه را پذیرفت. جوی که ادیب خراسانی در شهر مشهد ایجاد کرد، باعث شد که ادبا بتوانند راحت‌تر فعالیت کنند.
من بر این نظرم که تمام دانشکده‌های ادبیاتی که امروزه درحال فعالیت‌اند درواقع زیر مجموعه‌های ادیب نیشابوری (خراسانی) هستند. چون شاگردهای ادیب نیشابوری بودند که دانشگاه‌های تهران، فردوسی، تبریز، اصفهان را تأسیس کردند؛ یعنی بدیع‌الزمان فروزانفر، مدرس رضوی، سید احمد خراسانی، علی اکبر فیاض، محمد پروین گنابادی، و ادیب نیشابوری دوم؛ همچنین شاگردان آنها نظیر شفیعی کدکنی و آقای محقق که تمام دانشکده‌های ادبیات از دل آنها درآمد. از این حیث خطۀ خراسان و شهر مشهد جایگاه خاصی در ادبیات کشورمان دارد.
دکتر پروین گنابادی سپس به نقد و بررسی کتاب پرداخت و اشاره کرد که آقای رسولی در این کتاب از ویراستارانی نام برده است که هم کتاب را می‌نوشتند و هم صفحه‌بندی و ویراستاری را انجام می‌دادند، زیرا آنها در زمان خود ادیب بودند. من این کتاب را با لذت خواندم و بسیار از آن آموختم. از دل این مصاحبه‌ها مسائلی درمی‌آید که بسیار ارزشمند است. از دقت استاد یوسفی و زنده‌یاد علی‌اکبر فیاض شگفت‌زده می‌شوید، چون آقای دکتر یوسفی تعصبی روی زبان فارسی داشت و آن را به دانشجویان خود منتقل کرد و باعث تقویت این موضوع شد. اگر امروزه دانشگاه‌‌ها و مدارس ما در زمینۀ ادبیات و زبان فارسی ضعف دارند، بخشی از آن به ما آموزگاران این حوزه بر‌می‌گردد. وی افزود: موضوع ویرایش موضوع قابل تأملی است؛ شما در ویرایش زمانی موفق هستید که فقط به آموزش تکیه نکنید. ذوق و تسلط بر زبان فارسی می‌تواند به شما کمک کند که ویراستاری موفق شوید. در کتاب خطۀ ویراستاران به تجارب ویراستارانی که آموزش ندیدند اما ذوق و تسلط بر زبان فارسی داشتند اشاره شده. خاطرات استاد ناظران‌پور در این کتاب خواندنی است و در آن به ورود دستگاه‌های چاپ از روسیه اشاره شده که همراه با این دستگاه‌ها واژه‌ها و اصطلاحات روسی نیز در بین اهالی چاپ رواج پیدا کرده بود.همچنین خاطراتی از افرادی که در انتشارات فرانکلین همکاری داشتند در این کتاب آمده است که شاید چندان به مشهد ربطی نداشته باشد.
در این کتاب به موضوع ویرایش کتاب‌های فارسی‌زبانان افغانستان و ویرایش شعر اشاره شده که قابل تأمل است.
دکتر پروین گنابادی در پایان به چند نکته اشاره کرد که مطالب کتاب در عین حال که ارزنده است کمبودهایی دارد و برخی افراد را می‌شد اطلاعات بیشتری از آنها به دست آورد مثل آقای ناظران‌پور که از پیشکسوتان نشر در مشهد است.
اهمیت تدوین تاریخ شفاهی
دومین سخنران این نشست مهناز مقدسی بود که مطالب خود را در سه بخش ارائه داد:
- موضوع تاریخ شفاهی و اهمیت آن و جایگاه این کتاب در دستۀ تاریخ شفاهی
- اطلاعات مستقیم و غیرمستقیم در حوزۀ ویرایش که از این کتاب می‌توان به دست آورد (دستاوردهای این کتاب)
- نکته‌هایی که می‌توانست باشد و نیست
وی در ابتدای سخنش گفت که جالب است که ناشر و پدیدآورندۀ این کتاب هر دو اهل مشهدند و در شغل ویراستاری و نشر تجارب ویژه‌ای دارند و هر دو از مشهد به تهران آمده‌اند.
مقدسی به اهمیت ثبت تاریخ شفاهیِ نشر در شهرها و شهرستان‌های ایران اشاره کرد و گفت در تاریخ ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۸ در نشستی که انجمن ویراستاران در نمایشگاه کتاب تهران برگزار کرده بود ده نفر از اعضا گزارش‌هایی از وضعیت نشر و ویرایش در شهرهای خود ارائه دادند، از جمله از قم، رشت، استان مازندران، لار، اصفهان، شیراز. در همان جلسه انجمن اعلام آمادگی کرد که برای این کار با اعضای خارج از تهران همکاری می‌کند که اطلاعات شهر و استان خود را ثبت کنند. جای بسی خوشحالی است که بعد از آن نشست، کتابی در این زمینه تدوین و منتشر شده است.
وی دربارۀ اهمیت تاریخ شفاهی گفت:در چند دهۀ اخیر دستاوردهای تاریخ شفاهی کمک بزرگی به پژوهشگران حوزۀ علوم انسانی به‌ویژۀ تاریخ و تاریخ‌نگاری کرده است. تاریخ شفاهی چشم‌انداز جدیدی است در عرصۀ تحقیق و پژوهش که طی آن موضوعات و وقایع و حوادث و زوایای پنهان و پیدای آنها از منظری نو نگریسته می‌شود. در تاریخ شفاهی از ابزاری چون ضبط صوت، دوربین فیلم‌برداری و عکاسی استفاده می‌شود. با ثبت تاریخ شفاهی اطلاعات مستقیم و غیرمستقیمی حاصل می‌شود. مستقیم آن یافته‌هایی است که در راستای هدف شکل‌گیری آن تاریخ شفاهی است و غیرمستقیم یافته‌هایی است که در حاشیۀ اطلاعات اصلی به دست می‌آید.
کتاب خطۀ ویراستاران تاریخ شفاهی است چون یادداشت‌ها خاطرات و گفته‌های افرادی در آن ثبت شده. هستۀ اصلی کتاب مقالۀ «تاریخچۀ شفاهی ویراستاری در مؤسسات فرهنگی آستان قدس رضوی است» که در سال ۱۳۹۲ پدیدآورندۀ کتاب و آقای محمدجواد شکوری انجام داده بودند و از پنج نفر از مدیران و کارکنان پرسابقه در این سازمان پرسش کرده بودند: حسن عطایی راد، محمدرضا مروارید، اصغر ارشاد سرابی، حمیدرضا نویدی مهر، امیر سلمانی رحیمی. این گفت‌وگو 36 صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده است و در آن سازوکار مجموعۀ معظم مؤسسات آستان قدس و نظام تولید کتاب و آماده‌سازی، با تأکید بر ویراستاری و چاپ و پخش مطرح شده است.
نقطۀ طلایی نشر و ویرایش در مشهد همین مجموعۀ آستان قدس است که در بیشتر صحبت‌ها به بخش بنیاد پژوهش‌های آن اشاره می‌شود. در این کتاب روش کار بخش‌های متعدد این مجموعه و نوع کارشان آمده است و میبینیم که در سال ۱۳۶۳ عنوان شغلی ویراستاری در حکم استخدامی بیناد پژوهش‌ها وارد شده است.
افراد بسیاری در این کتاب سهم داشته‌اند در حدود ۳۲ نفر مستقیم محل مراجعۀ پدیدآورنده بودند و باقی افراد که فکر کنم حدود ۸۰ یا ۹۰ نفر باشند در این کتاب نام برده شده‌اند.
مراودات فرهنگی و رفت‌وآمدهای شخصیت‌های فرهنگی بنامی را می‌خوانم که از مشهد به تهران که مرکز فرهنگی و انتشاراتی است می‌آیند مثل: محمدرضا حکیمی، جلال متینی، شفیعی کدکنی، احمدعلی رجایی بخارایی، باقر معین، محسن مدیرشانه‌چی، و از طرف دیگر کسانی که از تهران به مشهد می‌روند و ادامۀ کارشان در بیناد پژوهش‌ها یا روزنامۀ خراسان یا رادیو و تلویزیون خراسان است مثل محمد تقی‌زاده، جواد کامیابی، مهدی جامی.
مقدسی در ادامۀ مرور کتاب به این نکات اشاره کرد که در خطۀ ویراستاران به سواد حروف‌چین‌ها اشاره شده که آنان با دانشی که داشتند گاه خودشان ویرایش و اصلاح را در زمان چاپ کتاب انجام می‌دادند.
در جای دیگر کتاب دربارۀ کلاس‌های آموزش ویراستاری اشاره شده که اولین کارگاه و کلاس را آقای تقی‌زاده در بیناد پژوهش‌ها در سال ۱۳۶۶ تشکیل داده و در آن دستور زبان و ویرایش تدریس کرده است. بعد از آن میبینیم که تمام آموزش‌های ویراستاری براساس نظام دستیاری یا دانش فردی یا جلسات دیدار با افرادی که از تهران دعوت می‌شدند مثل آقای سمیعی، خرمشاهی صورت می‌گرفته است.
مقدسی همچنین به خاطرات جذاب افرادی چون علی خزاعی‌فر، باقر معین و عبدالله کوثری در این کتاب اشاره کرد که هم جالب و آموزنده است و هم مفرح.
مقدسی در پایان صحبت‌هایش به چند نکته دربارۀ کتاب اشاره کرد از جمله این‌که اسامی بسیاری در این کتاب آمده که شاید برای اهالی مشهد شناخته شده باشند، اما برای مخاطب غیربومی ناشناخته‌اند؛ بهتر بود این افراد در جایی، ولو به کوتاهی، معرفی می‌شدند. اگرچه هدف این کتاب معرفی افراد نبوده اما این اشخاص فقط در همین کتاب آمده‌اند و جا دارد در جایی مثل همین کتاب به معرفی آنها پرداخته شود.
برخی پرسش و پاسخ‌ها در این کتاب حرفه‌ای و دقیق بود، اما چند گفت‌وگو مثل گفت و گو با آقای ناظران‌پور (ص ۱۹) ناقص است و گویا بازچاپ مطالبی است که قبل و نیز گفت‌وگو با آقای سید خلیل حسینی عطار (ص ۲۷).
مقدسی افزود اگرچه پدیدآورنده به ویرایش و نشر در دهۀ ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ نظر داشته ولی در پایان موضوع را جلوتر برده و به تأسیس انجمن صنفی ویراستاران و تجارب شخصی خود در سال‌های اخیر اشاره کرده است. تلاش‌های پدیدآورنده برای توسعۀ این حرفه در مشهد جای تحسین دارد.
ویرایش هزینه نیست بلکه سرمایه‌گذاری است
علی‌اصغر سمیعی‌فرد، ناشر کتاب، در بخش دیگری از این نشست صحبت کرد. وی ضمن تشکر از حاضرات و انجمن ویراستاران و مؤسسۀ فرهنگان گفت: انتظار چنین استقبالی را نداشتیم. مدیون زحمات دکتر جواد رسولی هستم و توصیه‌ای به عزیزان ویراستار دارم که این پژوهش را در استان‌های دیگر ادامه بدهند. تاریخ شفاهی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و باید به دست افرادی که در این حوزه‌اند نگاشته شود.
وی در ادامه از اهمیت نقش ویراستار سخن گفت و افزود: جامعۀ نشر باید بیشتر به ویرایش توجه کند چرا که ویراستاری هزینه نیست، بلکه سرمایه‌گذاری است و برای رشد جامعه بسیار ارزشمند است. علاوه بر این، اثری که از کیفیت بالا برخوردار است مخاطب بیشتری را جذب خواهد کرد و خواننده عمق مطلب را بهتر و بیشتر درک خواهد کرد و از همین طریق، سطح فهم و دانش جامعه افزون خواهد شد.
در بخش دیگر این نشست، گلی امامی به جای سخنرانی، مطلب دیباچۀ کتاب را قرائت کرد و نکاتی را دربارۀ اهمیت ویرایش گفت.
پرهیز از پایتخت‌گرایی
جواد رسولی، پدیدآورندۀ کتاب، در پایان این نشست دربارۀ علت تدوین این کتاب و مشکلاتی که در این راه داشته صحبت کرد. وی گفت که نگاشتن تاریخ شفاهی امری ضروری است. در مورد حرفۀ ویراستاری این امر از نظرم ضروری بود چرا که در جاهایی که من حضور داشتم و دربارۀ تاریخ نشر و ویرایش سخن می‌گفتند صحبتی از شرق ایران نمی‌شد و همین امر موجب شد که به حفظ میراث ناملموس فرهنگی کمکی کنم. انگیزۀ دیگری که برای گردآوری این کتاب بود پرهیز از پایتخت‌گرایی و تحریف تاریخ بود و ثبت و نشر ناگفته‌های از تاریخ نشر برای اهل نظر. کتاب‌هایی که در حوزۀ نشر و ویرایش نوشته شده هیچ اشاره‌ای به خارج از تهران نمی‌کنند. قرار بود در این کتاب به پیشینۀ ویرایش در خراسان قبل از 1370 اشاره شود اما به ضرورت‌هایی به زمان‌های جلوتر نیز اشاره شده است.
رسولی در ادامه به نحوۀ گردآوری گفت‌وگوها و مشکلاتی که در این مسیر داشته اشاره کرد و خاطراتی شنیدنی نیز نقل کرد. وی افزود: من به زحمت زیاد مطالب را جمع‌آوری کردم. عده‌ای وقتی برای مصاحبه نداشتند و در قالب پیام صوتی با من گفت‌وگو می‌کردند و تعدادی نیز با تردید پاسخ می‌دادند.
رسولی افزود: گاهی از می‌پرسند که چرا از عده‌ای در کتاب سخن گفته‌ام از عده‌ای دیگر خیر. پاسخ من این است: که اگر عزیزی کتاب را بخواند و نقدی کند قطعاً آن را خواهم پذیرفت، اما بدون خواندن کتاب و به صرف دیدن چند نام نمی‌توان قضاوت درستی کرد.
رسولی در پایان یادداشتی از محمود ناظران‌پور بعد از چاپ کتاب دریافت کرده بود را برای حضار قرائت کرد:
گوهری درخشنده که در تاریکی می‌درخشید و تلألویی خیره‌کننده داشت. در دل به کاربرد این همه خبرگی و کاردانی احسنت گفتم. جلدی استثنایی، کمربندی چشم‌نواز، با صحافی از نوعی که خودم از همه بیشتر دوست می‌داشتم. با جاناخنی شکیل و به‌ویژه رنگ‌افشانی سه مقطع کتاب و… حظی وافر بردم. آن قدر کتاب جذاب است که گذاشتن و گذشتن از آن را نتوانستم و ناهارم سرد شد.
دیدار دانشجویان کلاس‌های مجازی با استادان انجمن
پس از سخنرانی‌های این نشست، گروهی از دانشجویان دوره‌های آموزشی انجمن با استادان صحبت کردند و دربارۀ همکاری با کمیسیون آموزش و پژوهش مشورت کردند و عکس گرفتند.
در این نشست، که به همت انجمن صنفی ویراستاران، انتشارات کلهر و فرهنگان پاسداران برگزار شد، بیش از 60 تن از اعضای پیوسته و دانشجویان دوره‌های انجمن حضور داشتند.
