نشست «دستور خط: مشکلات و راهکارها» با حضور مهناز مقدسی، دبیر انجمن صنفی ویراستاران، مهدی قنواتی، رئیس کمیسیون آموزش انجمن، و هومن عباسپور، نایب‌رئیس انجمن در روز چهارشنبه، ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۴، در سرای گفت‌وگوی سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.
در ابتدا مهناز مقدسی با اشاره به اینکه بیشتر ناشرها توقع رسم‌الخط یکدست از ویراستار دارند گفت: در دستور خط به دو مورد توجه داریم: رسم‌الخط و املا. املا غلط و درست دارد اما دستور خط درست و غلط ندارد و علائم نگارشی، فاصله و نیم‌فاصله، و… مطرح است. توجه به رسم‌الخط پیشینهٔ چندانی ندارد و حدود نود سال اخیر به این موضوع توجه شده و در سال‌های اخیر نیز بسیار بیشتر به این موضوع پرداخته‌اند.
هومن عباسپور ادامه داد: دربارهٔ پیشینهٔ رسم‌الخط، زنده‌یاد جلال متینی در دههٔ سی و چهل دو مقاله نوشت که یکی از مقاله‌ها دربارهٔ نسخه‌های خطی است. فقط ۳ متن مکتوب از قرن پنجم داریم: الأبنیه عن حقایق الأدویه تألیف هروی به خط اسدی طوسی، هدایة المتعلمین فی الطب از قرن چهارم، و تفسیر قرآن پاک که بخشی از آن متعلق به قرن چهارم است.
در مقالهٔ دوم به رسم‌الخط از قرن ششم تا سیزدهم پرداخته؛ زبان فارسی از قرن ششم به بعد تشتت ندارد و زبان دری فراگیر می‌شود و شاعران و نویسندگان زبان دری را به کار می‌برند. او با اشاره به اینکه عناصری زبانی در قدیم بوده که بعداً از بین رفته است گفت: مثلاً یک واجی بین ف و و داشتیم، یا پ که ب نوشته می‌شد. مثلاً پدید که بدید نوشته می‌شد و الان هم گاهی اوقات در متن‌ها و شعرها محل بحث است. یا گ که سه نقطه روی سرکش ک گذاشته می‌شد. از قرن نهم به بعد این حروف از بین رفته و البته یکی دو سال طول کشیده تا از خط خارج شود. رسم‌الخط امروزی تطوری طولانی داشته است. دورهٔ قاجار و بعد از آن اتفاق‌های زیادی در رسم‌الخط افتاده است. در سال ۱۳۴۰ در دایرة‌المعارف مصاحب رسم‌الخط جدیدی پیشنهاد شد. پیش از آن نیز مرحوم احمد بهمن‌یار در این زمینه پژوهش‌هایی داشت و بعد از انقلاب نیز مرکز نشر دانشگاهی و فرهنگستان رسم‌الخط‌هایی را پیشنهاد و مصوب کردند.
مهدی قنواتی ابتدا ۲۵ اردیبهشت، روز پاسداشت زبان فارسی و حکیم فردوسی، را تبریک گفت و ادامه داد که دستور خط مثل هر پدیدهٔ دیگری در زبان فارسی به قواعدی نیاز دارد. وضع این قواعد از دههٔ ۳۰ و ۴۰ شروع شده و تا امروز ادامه داشته است؛ فرهنگستان سه ویراست از دستور خط تهیه کرده و در اختیار عموم گذاشته است. او به موضوع اهمیت دستور خط اشاره کرد و گفت: در دهه‌های گذشته در حوزهٔ ویرایش چندان توجه جدی به دستور خط و ویژگی‌هایش نمی‌شد و بیشتر به مباحث زبانی و دستوری پرداخته می‌شد اما باید به زوایای مختلف دستور خط و قاعده‌مندی و ضابطه‌مندی آن توجه شود و به این منظور باید زبان را کاملاً بشناسیم.
مهناز مقدسی موضوع لزوم روزآمد کردن دستور خط را مطرح کرد و مهدی قنواتی پاسخ داد: اگر قائل باشیم به اینکه دستور خط دانش است، در هر دانشی باید دائماً نوآوری صورت بگیرد. در هر دانشی موارد تازه‌ای کشف می‌شود و به بحث و بررسی گذاشته می‌شود. دستور خط هم همین است؛ طبیعتاً در هر دورهٔ زمانی سه یا چهار سال یک‌بار مباحث مربوط به دستور خط بازنگری می‌شوند که به‌روزتر و قاعده‌مندتر شوند.
مهدی قنواتی افزود: باید به دستور خط در موضوعات مختلف نیز توجه شود؛ مثلاً در متون کودک و نوجوان و در شعر و ترانه. به این منظور باید وام‌واژه‌ها و اصطلاحاتی که وارد زبان می‌شوند بررسی شوند و ساخت‌های نحوی زبان‌های دیگر هم در فارسی مدنظر قرار بگیرد. فرهنگستان وارد این تنوع‌ها نشده و بیشتر زبان معیار را در نظر گرفته است. دستور خط شاخه‌های گوناگون دارد و باید برای هر یک از این شاخه‌ها قواعدی مدون شود. دستور خط فعلی دربارهٔ برخی موارد زبان معیار است آن هم دستور خط برای متون بزرگ‌سال.
مهناز مقدسی این پرسش را مطرح کرد که در دستور خط فرهنگستان از یک‌سو به ویژگی‌های رسم‌الخط گفتاری، شعر، ضبط اعلام، وام‌واژه‌ها و مواردی از این دست توجه نشده است و از سوی دیگر دستور خط بعضی کلمات چند‌املایی است. چطور باید صورت صحیح را تشخیص داد؟
هومن عباسپور پاسخ داد: املا یعنی صورت صحیح یک کلمه؛ وقتی صورت صحیح یکی باشد و شکل دیگری نداشته باشد می‌توانیم املای صحیح را در فرهنگ‌های معتبر پیدا کنیم؛ مثل واژهٔ «سؤال» که یک صورت صحیح دارد و شکل دیگری ندارد. اما رسم‌الخط صورت صحیح و شکل نوشتاری واحدی ندارد؛ اما باید صورت رایج‌تر را پیدا کنیم. البته رسم‌الخط هم دو یا سه صورت بیشتر ندارد که در شیوه‌نامهٔ ناشران معتبر باید آنها را پیدا کرد. او افزود: با احترام به استادانم، رسم‌الخط فرهنگستان اشکالات روش‌شناختی دارد که باید رفع شود.
مهدی قنواتی دربارهٔ اینکه داشتن رسم‌الخط یکسان چقدر اهمیت دارد گفت: نظرم بر این است که دستور خط باید کاملاً یکدست شود. همهٔ زبان‌ها برای پویا ماندن باید با تغییرات زبان احیا و تجدید و با نوآوری روز هماهنگ شوند. او به اینکه دستور خط فردگرا نیست اشاره کرد و گفت: نباید یک نهاد، ناشر یا فرد دستور خط اختصاصی تجویز کند و نهاد متولی این امر فرهنگستان است که اجازه دارد دربارهٔ موضوع خط تصمیم بگیرد و قاعده بسازد. در نتیجه ناشران، نهادها یا اشخاص حقیقی و حقوقی باید نظرات و قواعدشان را با نهاد متولی در میان بگذارند تا با صراحت تعیین تکلیف شود.
هومن عباسپور در ادامه گفت: به نظرم یکدست شدن رسم‌الخط عربی نه ممکن است نه ضروری؛ ۸۰ درصد از رسم‌الخط‌های ناشران معتبر ما مثل هم است و شبیه رسم‌الخط فرهنگستان؛ اختلاف نظر در ۲۰ درصد است و این خیلی خوب است.
در پایان، مهدی قنواتی تأکید کرد برای تدوین دستور خط یکسان باید برنامه‌ریزی زبانی صورت بپذیرد و بدون برنامه‌ریزی تدوین و یکسان‌سازی دستور خط امکان‌پذیر نخواهد بود.
دیگر حاضران در نشست:
سحر شهامت‌رزم، زهرا کرد، آرش آذرپیکان، مونا رجبی‌فرد، آرام مسعودی، عباس دبیرلو، زهرا فرهادی‌مهر، علی‌رضا دولت‌شاهی، علی‌رضا توکل
سایر فعالیت‌ها
صبح چهارشنبه دکتر محسن حاجی زین‌العابدینی عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی مهمان غرفهٔ انجمن بودند و در گفت‌وگو با ایشان دربارهٔ فعالیت‌های انجمن و همکاری با دانشگاه شهید بهشتی صحبت شد. خانم مقدسی و آقای قنواتی و آقای عباسپور چند پیشنهاد مطرح کردند:برگزاری کارگاه یک‌روزهٔ ویرایش مقدماتی برای دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی،برگزاری همایش یک‌روزه برای معرفی حرفهٔ ویراستاری و امکان‌های شغلی برای ویراستاران، برگزاری کارگاه نگارش پایان‌نامه و مقالات پژوهشی. دکتر حاجی زین‌العابدینی از این پیشنهادها استقبال کرد. این پیشنهادها در بخش اداری دانشگاه شهید بهشتی مطرح شود و در صورت توافق انجمن این کارگاه‌ها را برگزار کند.
نشسته از راست: هومن عباسپور، مهناز مقدسی، مهدی قنواتی
