دستور خط؛ مشکلات و راهکارها

دستور خط؛ مشکلات و راهکارها

نشست «دستور خط: مشکلات و راهکارها» با حضور مهناز مقدسی، دبیر انجمن صنفی ویراستاران، مهدی قنواتی، رئیس کمیسیون آموزش انجمن، و هومن عباسپور، نایب‌رئیس انجمن در روز چهارشنبه، ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۴، در سرای گفت‌وگوی سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.
در ابتدا مهناز مقدسی با اشاره به اینکه بیشتر ناشرها توقع رسم‌الخط یکدست از ویراستار دارند گفت: در دستور خط به دو مورد توجه داریم: رسم‌الخط و املا. املا غلط و درست دارد اما دستور خط درست و غلط ندارد و علائم نگارشی، فاصله و نیم‌فاصله، و… مطرح است. توجه به رسم‌الخط پیشینهٔ چندانی ندارد و حدود نود سال اخیر به این موضوع توجه شده و در سال‌های اخیر نیز بسیار بیشتر به این موضوع پرداخته‌اند.
هومن عباسپور ادامه داد: دربارهٔ پیشینهٔ رسم‌الخط، زنده‌یاد جلال متینی در دههٔ سی و چهل دو مقاله نوشت که یکی از مقاله‌ها دربارهٔ نسخه‌های خطی است. فقط ۳ متن مکتوب از قرن پنجم داریم: الأبنیه عن حقایق الأدویه تألیف هروی به خط اسدی طوسی، هدایة المتعلمین فی الطب از قرن چهارم، و تفسیر قرآن پاک که بخشی از آن متعلق به قرن چهارم است.
در مقالهٔ دوم به رسم‌الخط از قرن ششم تا سیزدهم پرداخته؛ زبان فارسی از قرن ششم به بعد تشتت ندارد و زبان دری فراگیر می‌شود و شاعران و نویسندگان زبان دری را به کار می‌برند. او با اشاره به اینکه عناصری زبانی در قدیم بوده که بعداً از بین رفته است گفت: مثلاً یک واجی بین ف و و داشتیم، یا پ که ب نوشته می‌شد. مثلاً پدید که بدید نوشته می‌شد و الان هم گاهی اوقات در متن‌ها و شعرها محل بحث است. یا گ که سه نقطه روی سرکش ک گذاشته می‌شد. از قرن نهم به بعد این حروف از بین رفته و البته یکی دو سال طول کشیده تا از خط خارج شود. رسم‌الخط امروزی تطوری طولانی داشته است. دورهٔ قاجار و بعد از آن اتفاق‌های زیادی در رسم‌الخط افتاده است. در سال ۱۳۴۰ در دایرة‌المعارف مصاحب رسم‌الخط جدیدی پیشنهاد شد. پیش از آن نیز مرحوم احمد بهمن‌یار در این زمینه پژوهش‌هایی داشت و بعد از انقلاب نیز مرکز نشر دانشگاهی و فرهنگستان رسم‌الخط‌هایی را پیشنهاد و مصوب کردند.
مهدی قنواتی ابتدا ۲۵ اردیبهشت، روز پاسداشت زبان فارسی و حکیم فردوسی، را تبریک گفت و ادامه داد که دستور خط مثل هر پدیدهٔ دیگری در زبان فارسی به قواعدی نیاز دارد. وضع این قواعد از دههٔ ۳۰ و ۴۰ شروع شده و تا امروز ادامه داشته است؛ فرهنگستان سه ویراست از دستور خط تهیه کرده و در اختیار عموم گذاشته است. او به موضوع اهمیت دستور خط اشاره کرد و گفت: در دهه‌های گذشته در حوزهٔ ویرایش چندان توجه جدی به دستور خط و ویژگی‌هایش نمی‌شد و بیشتر به مباحث زبانی و دستوری پرداخته می‌شد اما باید به زوایای مختلف دستور خط و قاعده‌مندی و ضابطه‌مندی آن توجه شود و به این منظور باید زبان را کاملاً بشناسیم.
مهناز مقدسی موضوع لزوم روزآمد کردن دستور خط را مطرح کرد و مهدی قنواتی پاسخ داد: اگر قائل باشیم به اینکه دستور خط دانش است، در هر دانشی باید دائماً نوآوری صورت بگیرد. در هر دانشی موارد تازه‌ای کشف می‌شود و به بحث و بررسی گذاشته می‌شود. دستور خط هم همین است؛ طبیعتاً در هر دورهٔ زمانی سه یا چهار سال یک‌بار مباحث مربوط به دستور خط بازنگری می‌شوند که به‌روزتر و قاعده‌مندتر شوند.
مهدی قنواتی افزود: باید به دستور خط در موضوعات مختلف نیز توجه شود؛ مثلاً در متون کودک و نوجوان و در شعر و ترانه. به این منظور باید وام‌واژه‌ها و اصطلاحاتی که وارد زبان می‌شوند بررسی شوند و ساخت‌های نحوی زبان‌های دیگر هم در فارسی مدنظر قرار بگیرد. فرهنگستان وارد این تنوع‌ها نشده و بیشتر زبان معیار را در نظر گرفته است. دستور خط شاخه‌های گوناگون دارد و باید برای هر یک از این شاخه‌ها قواعدی مدون شود. دستور خط فعلی دربارهٔ برخی موارد زبان معیار است آن هم دستور خط برای متون بزرگ‌سال.
مهناز مقدسی این پرسش را مطرح کرد که در دستور خط فرهنگستان از یک‌سو به ویژگی‌های رسم‌الخط گفتاری، شعر، ضبط اعلام، وام‌واژه‌ها و مواردی از این دست توجه نشده است و از سوی دیگر دستور خط بعضی کلمات چند‌املایی است. چطور باید صورت صحیح را تشخیص داد؟
هومن عباسپور پاسخ داد: املا یعنی صورت صحیح یک کلمه؛ وقتی صورت صحیح یکی باشد و شکل دیگری نداشته باشد می‌توانیم املای صحیح را در فرهنگ‌های معتبر پیدا کنیم؛ مثل واژهٔ «سؤال» که یک صورت صحیح دارد و شکل دیگری ندارد. اما رسم‌الخط صورت صحیح و شکل نوشتاری واحدی ندارد؛ اما باید صورت رایج‌تر را پیدا کنیم. البته رسم‌الخط هم دو یا سه صورت بیشتر ندارد که در شیوه‌نامهٔ ناشران معتبر باید آ‌ن‌ها را پیدا کرد. او افزود: با احترام به استادانم، رسم‌الخط فرهنگستان اشکالات روش‌شناختی دارد که باید رفع شود.
مهدی قنواتی دربارهٔ اینکه داشتن رسم‌الخط یکسان چقدر اهمیت دارد گفت: نظرم بر این است که دستور خط باید کاملاً یکدست شود. همهٔ زبان‌ها برای پویا ماندن باید با تغییرات زبان احیا و تجدید و با نوآوری روز هماهنگ شوند. او به اینکه دستور خط فردگرا نیست اشاره کرد و گفت: نباید یک نهاد، ناشر یا فرد دستور خط اختصاصی تجویز کند و نهاد متولی این امر فرهنگستان است که اجازه دارد دربارهٔ موضوع خط تصمیم بگیرد و قاعده بسازد. در نتیجه ناشران، نهادها یا اشخاص حقیقی و حقوقی باید نظرات و قواعدشان را با نهاد متولی در میان بگذارند تا با صراحت تعیین تکلیف شود.
هومن عباسپور در ادامه گفت: به نظرم یکدست شدن رسم‌الخط عربی نه ممکن است نه ضروری؛ ۸۰‌ درصد از رسم‌الخط‌های ناشران معتبر ما مثل هم است و شبیه رسم‌الخط فرهنگستان؛ اختلاف نظر در ۲۰ ‌درصد است و این خیلی خوب است.
در پایان، مهدی قنواتی تأکید کرد برای تدوین دستور خط یکسان باید برنامه‌ریزی زبانی صورت بپذیرد و بدون برنامه‌ریزی تدوین و یکسان‌سازی دستور خط امکان‌پذیر نخواهد بود.
دیگر حاضران در نشست:
سحر شهامت‌رزم، زهرا کرد، آرش آذرپیکان، مونا رجبی‌فرد، آرام مسعودی، عباس دبیرلو، زهرا فرهادی‌مهر، علی‌رضا دولت‌شاهی، علی‌رضا توکل
سایر فعالیت‌ها
صبح چهارشنبه دکتر محسن حاجی زین‌العابدینی عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی مهمان غرفهٔ انجمن بودند و در گفت‌وگو با ایشان دربارهٔ فعالیت‌های انجمن و همکاری با دانشگاه شهید بهشتی صحبت شد. خانم مقدسی و آقای قنواتی و آقای عباسپور چند پیشنهاد مطرح کردند:برگزاری کارگاه یک‌روزهٔ ویرایش مقدماتی برای دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی،برگزاری همایش یک‌روزه برای معرفی حرفهٔ ویراستاری و امکان‌های شغلی برای ویراستاران، برگزاری کارگاه نگارش پایان‌نامه و مقالات پژوهشی. دکتر حاجی زین‌العابدینی از این پیشنهادها استقبال کرد. این پیشنهادها در بخش اداری دانشگاه شهید بهشتی مطرح شود و در صورت توافق انجمن این کارگاه‌ها را برگزار کند.

 

دستور خط؛ مشکلات و راهکارها

نشسته از راست: هومن عباسپور، مهناز مقدسی، مهدی قنواتی

 

ویرایش و داستان‌نویسی

ویرایش و داستان‌نویسی

سه‌شنبه، ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۴، نشست ویرایش و داستان‌نویسی با حضور شهرام اقبال‌زاده، مسعود بربر و رؤیا کیانی و به دبیری هومن عباسپور در غرفهٔ انجمن صنفی ویراستاران برگزار شد.

در این نشست، که با حضور جمعی از اعضا و دانشجویان دوره‌های انجمن برگزار شد، در ابتدا مسعود بربر، داستان‌نویس، با اشاره به نسبت ویرایش و داستان گفت: مقدمهٔ تکراری این است که ویراستاران مشهوری در جهان داریم که ویراستارانشان در تغییر یا حذف بخش‌هایی از داستان اختیار کامل داشته‌اند. خوش‌خوان بودن و دستور خط و روان کردن متن از وظایف اصلی ویراستار است ولی این تمام ماجرا نیست. البته بخش اقتصادی قضیه مهم است ولی موارد دیگری هم هست؛ مثل اینکه ویراستار باید آموزش درست ببیند و ویراستار و به‌ویژه ویراستار داستان باید ابزار و زبانی را که در داستان از آن استفاده می‌شود بشناسد و آموزش دیده باشد. ما حتی داستان‌نویسانمان آموزش درست ندیده‌اند چه برسد به ویراستاران داستان. طبیعتاً وقتی ویراستار داستان بنیان داستان را نمی‌شناسد نمی‌تواند به نویسنده مشاوره بدهد و متن را ساختاری و محتوایی اصلاح کند.

نکتهٔ دیگر اینکه در ویرایش داستان تناقضی وجود دارد که باید به آن توجه کرد. ویراستار باید در داستان غرق شود و صدا و بیان آن را درک کند و جایی که صدا و زبان عوض می‌شود بتواند آن‌ها را به سوی صدا و بیان اصلی داستان هدایت کند. از آن سو باید همچون منتقد در بیرون داستان بایستد و جدای از لذتی که از متن می‌برد آن‌قدر غرق داستان نشود که دیگر ایرادهای آن را نبیند و در نتیجه بتواند آن را نقد کند. کمتر کسی می‌تواند در هر دو جایگاه بایستد و داستان را از دو سو ببیند. این سه موضوع اقتصاد و آموزش و تعارض ذاتی ویرایش داستان کار را برای ویراستاران داستان دشوار می‌کند و گاهی او را وامی‌دارد به ویرایش زبانی و صوری قناعت کند.

در ادامه، رؤیا کیانی، ویراستار داستان، گفت اساساً هر چیزی که با نوشتن سروکار دارد موضوع زبان در آن مطرح است. او با اشاره به سخن استاد سمیعی (گیلانی) که می‌گوید نویسندگی کاربرد سازندهٔ زبان و هنر پروراندن مطلب است ادامه داد: در واقع ویراستار به این به کار بردن سازندهٔ زبان کمک می‌کند و به همین سبب باید از زبان شناخت کافی داشته باشد. اساساً فرق ویراستار و نویسنده این است که نویسنده باید دید کلی‌تری داشته باشد ولی ویراستار این فرصت را دارد که جزئی‌تر نیز به متن بپردازد و دقیق‌تر آن را ببیند.

شهرام اقبال‌زاده، مترجم و منتقد ادبیات کودک و نوجوان، در ابتدا از هومن عباسپور و مهناز مقدسی بابت زحماتی که در انجمن صنفی ویراستاران می‌کشند تشکر کرد و سپس گفت: ویرایش هنوز در ایران به عنوان یک حرفهٔ رسمی شناخته نشده است و ویراستاران بیشتر برای عشقی که به ویرایش دارند ویراستاری می‌کنند نه برای درآمدی که بتوان با آن ارتزاق کرد. و ما باید بتوانیم آن را به عنوان یک حرفه جا بیندازیم. ناشران ما در ایران معمولاً سازوکار ویراستاری صحیح و واحد ویرایش ندارند و ناشران معدودی به این موضوع پرداخته‌اند. او با اشاره به اینکه انجمن ویراستاران توانسته آموزش ویرایش را نهادینه کند گفت: ما در ایران حتی رشتهٔ دانشگاهی ویراستاری نداریم و این انجمن است که آموزش آن را بر عهده گرفته است. او تأکید کرد که ویراستار داستان باید حرفه‌ای آموزش دیده باشد و حتی عناصر داستانی را بهتر از نویسنده بشناسد. او همچنین بر اختیار قائل شدن برای ویراستار داستان تأکید کرد و گفت: درست است که هیچ ویراستاری جای نویسنده را نمی‌گیرد اما آن‌قدر باید قدرت و مهارت داشته باشد که بتواند متن را تا حد اعلا برکشد. ویراستار باید بینش، دانش، مهارت و نیز خلاقیت بالایی به‌ویژه در ویرایش داستان و شعر داشته باشد.

مسعود بربر در تکمیل مباحث شهرام اقبال‌زاده گفت: ویراستار داستان باید از زبان شناخت کافی داشته باشد و بداند جایی که بحث خلاقیت و هنر مطرح است باید چطور با متن روبه‌رو شود و فضا و حسی را که در متن جریان یافته کاملاً درک کرده باشد.

موضوع تعامل ویراستار و پدیدآور یکی دیگر از مواردی بود که دربارهٔ آن گفت‌وگو شد. شهرام اقبال‌زاده اشاره کرد: باید تفاوت‌ها را درک کنیم و در ویرایش اهل گفت‌وگو باشیم. باید بتوانیم با پدیدآور گفت‌وگو کنیم. در تأیید همین موضوع، مسعود بربر ادامه داد: تعامل بین داستان‌نویس و ویراستار بسیار مهم است و در آن باید به سه نکته توجه کرد. اول آنکه بدانیم ویراستار و نویسنده در یک گروه قرار دارند و قرار نیست رودرروی یکدیگر بایستند. این دو باید با هم کار کنند تا بتوانند محصول بهتری را به مخاطب عرضه کنند. دوم آنکه باید هر دو شیوهٔ گفت‌وگو را بشناسند و بدانند چطور به حرف دیگری گوش بدهند و چطور با او سخن بگویند. سوم اینکه به جای آنکه شخص را در نظر بگیرند روی متن تمرکز کنند و هر دو بر متن مسلط باشند. آگاهی و دانش و تسلط بر موضوع بسیار مهم است.

در پایان نشست، مهناز مقدسی، دبیر انجمن، و هومن عباسپور، نایب‌رئیس هیئت‌مدیرهٔ انجمن، مبحث رتبه‌بندی ویراستاران را مطرح کردند و اشاره کردند که این موضوعی است که در سند نرخ‌نامه آمده است و سال‌ها دربارهٔ آن تحقیق شده است و ابراز امیدواری کردند برای ویراستاران داستان نیز بتوان رتبه‌هایی را در نظر گرفت.

دیگر حاضران در نشست:

مهناز مقدسی، لیلا اثناعشری، علی‌رضا نیک‌زاد، محمدحسین حیدری، محمد صبری، زهره دودانگه، سپیده صالحی، زهرا فرهادی‌مهر، میثم شربیانی، مرجان مهدی‌پور، محبوبه قاسمی، سیدمحمدحسین موسوی‌نسب، فاطیما فارسی، مهدیه دین‌پناه

 

سایر فعالیت‌ها

گفت‌وگو با دکتر عبدالامیر نبوی در غرفهٔ انجمن برای همکاری با انجمن‌های علمی

ویرایش و داستان‌نویسی
نشسته از راست: زهره دودانگه، شهرام اقبال‌زاده، رؤیا کیانی، مسعود بربر
ایستاده از راست: مونا شفیعی، محبوبه قاسمی، شکوفه جودکی، شهلا انتظاریان، سلاله حقی، هومن عباسپور، مرجان مهدی‌زاده، …، محمد صبری، …، سیدمحمدحسین موسوی‌نسب، …، سحر شهامت‌رزم، فریبا رحمانی، لیلا اثناعشری، مژگان منشی‌زاده، سپیده صالحی، مهناز مقدسی

ویرایش و شعر

ویرایش و شعر

نشست ویرایش و شعر با حضور مهشید نونهالی، دکتر نسرین‌دخت خطاط و دکتر فهیمه شانه در غرفهٔ انجمن صنفی ویراستاران برگزار شد.
مهشید نونهالی، مترجم زبان فرانسوی، با اشاره به اینکه از نوجوانی به ادبیات علاقه‌مند بوده و در همهٔ این سال‌ها دوره‌های خوانش‌ ادبیات کهن و معاصر را دنبال کرده‌ و هم‌اکنون هم روزی یک ساعت سعدی می‌خواند، گفت مترجم، چه مترجم شعر باشد، چه داستان، چه متون فاخر یا عامیانه، باید پیوسته و مکرر ادبیات کهن و معاصر را بخواند و به زبان فارسی که زبان مقصد است مسلط باشد و ابراز تأسف کرد که نسل جوان‌ به ‌غیر از معدودی در ادبیات فارسی بسیار ضعیف‌اند و باید آن را تقویت کنند.
او در ادامه به وزن شعر در ترجمه تأکید کرد و دربارهٔ اهمیت قافیه‌پردازی در ترجمهٔ شعر به فارسی گفت و به تجربه‌های خود در ترجمهٔ مولیر و تارتوف و راسین اشاره کرد. مهشید نونهالی با مثال‌هایی از تارتوف که زبان روزمرهٔ فرانسوی است از تفاوت زبان‌ او با تراژدی‌های قرن هفدهم که زبان فاخری دارند و مولیر گفت و ادامه داد: زبان شعر به تبع وزن تغییر می‌کند و بهتر است در صورت نیاز مترجمان بر اساس زبان مقصد وزن‌ ابداع کنند؛ البته نزدیکی‌ فرهنگی هم در ترجمه و وزن شعر تأثیر دارد و از این لحاظ ظرفیت ادبی زبان فارسی بسیار بالاست.
پس از آن، دکتر نسرین‌دخت خطاط، مترجم زبان فرانسوی و استاد دانشگاه، به متونی که مهشید نونهالی ترجمه کرده اشاره کرد و گفت ترجمه‌های ایشان در فارسی خوش می‌نشیند و این معجزهٔ زبان فارسی است که می‌توان اشعار را از زبان‌های دیگر به آن ترجمه کرد. او در ادامه از تمثیل قهوه‌خانهٔ دوردست استفاده کرد و گفت زبان مقصد همان مسافرخانه‌ای است که مسافران خسته در آن به دنبال لختی آسایش‌اند؛ زبان فارسی نیز همان مسافرخانهٔ غریب‌نواز است. پذیرفتن شاعرانگی به نزدیک بودن زبان‌ها بستگی دارد؛ مثلاً دانته به ایتالیایی بسیار زیبا ترجمه شده که به‌علت نزدیکی دو زبان فرانسه و ایتالیایی است.
در ادامه، مهدی قنواتی، پژوهشگر و مدرس ویرایش، دو نکتهٔ کلی را مطرح کرد: اول آنکه ساختارشکنی در ترجمهٔ شعر کمتر اتفاق می‌افتد و مترجمان ساختار و صورت زبان را تغییر نمی‌دهند و معمولاً جملات را به‌ صورت طبیعی ترجمه می‌کنند و دیگر آنکه شعر در زبان مبدأ، چه فاخر، عامیانه یا معیار باشد، در ترجمه در ساختار و صورت زبان معیار (زبان مقصد) ترجمه می‌شود و این موضوع در شعر کودک هم چنین است و شعر‌های ترجمه‌شده از لحاظ ادبی غنی‌ترند. او گفت گاهی باید ساختارهای صرفی را در ترجمه تبدیل کنیم؛ در ترجمه مقولهٔ متناظر نداریم و اگر لازم است باید مقوله عوض شود.
دکتر فهیمه شانه، ویراستار متون کودک و نوجوان و مدرس ویرایش، به شعرهایی که برای کودکان سروده‌شده پرداخت و بیان کرد: برعکس پیچیدگی‌های ظاهری شعر بزرگ‌سال، شعر کودک امری سهل به نظر می‌رسد اما این‌طور نیست؛ شعر و نیز برای کودکان نوشتن امری سهل و ممتنع است. زبان در ترانه گفتاری و ساده است ولی شعر علاوه بر تخیل وزن و قافیه نیز دارد و دایرهٔ واژگان مخاطب نیز اهمیت دارد. برای کودکان نمی‌توانیم از دایرهٔ واژگان وسیع استفاده کنیم؛ به همین خاطر، برای کودک بیشتر ترانه سروده می‌شود و این در ترجمه برای مخاطب کودک نیز اهمیت دارد. ترجمهٔ نثر و شعر برای کودک ساده نیست و شاید متن انتخاب‌شده قابلیت ترجمه به زبان فارسی یا هر زبان مقصد دیگری را نداشته باشد. مترجمان در این مواقع، برای شعر، داستان می‌سازند و برعکس، و به نوعی آفرینش جدیدی اتفاق می‌افتد. نکتهٔ مهم در شعر کودک سن است. در حوزهٔ کودک از انگلیسی و فرانسوی به فارسی بسیار ترجمه شده است که گاهی مترجمان شعر را به ‌صورت ترانه ترجمه می‌کنند چون ترانه از اقبال بیشتری برخوردار است.
در پایان این نشست، دربارهٔ حدودوثغور ویرایش شعر و اینکه در حدی باید انجام شود که متن خلاقه آسیب نبیند و معنا و موضوع تغییر نیابد گفت‌وگو شد.
دیگر حاضران در نشست:
مهناز مقدسی، لیلا اثناعشری، علی‌رضا نیک‌زاد، مهدی قنواتی، محبوبه قاسمی، جلال حجتی فهیم، مهراب فتوحی روزبهانی، طناز حسینی، فاطمه سرکانی، نفیسه صادقپور، خانم صفیری، محمدحسین حاجیوند

سایر فعالیت‌ها
دعوت از دکتر علی رواقی برای حضور در نمایشگاه و میزبانی ایشان در غرفهٔ انجمن صنفی ویراستاران

 

ویرایش و شعر

نشسته از راست: نسرین‌دخت خطاط، مهشید نونهالی، فهیمه شانه
ایستاده از راست: آرام مسعودی، طیبه شهرابی فراهانی، یاسمن صفری، محبوبه قاسمی، مهناز مقدسی، نفیسه صادقپور، سحر شهامت‌رزم، لیلا اثناعشری، امیرعلی پزشکی، ثمین سجادی

 

نشست ویرایش کتاب‌های کودک و نوجوان

نشست ویرایش کتاب‌های کودک و نوجوان

نمایشگاه کتاب تهران، ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷، سرای اندیشه

گزارش از روابط عمومی انجمن ویراستاران

معرفی سخنرانان

مهدی قنواتی، عضو هیئت مدیره و مدیر کمیسیون آموزش انجمن صنفی ویراستاران،  مدیر گروه آموزش فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

فتح‌الله فروغی، عضو هیئت مدیرۀ انجمن صنفی ویراستاران، مدیر انتشارات شورا، کارشناس نشر.

دکتر لیلا مکتبی‌فرد، متخصص علم اطلاعات و دانش‌شناسی، ویراستار بخش فارسی در کتابخانۀ‌ بین‌المللی کودکان و نوجوانان مونیخ.

مهتاب میناچی مقدم، کتابدار و مسئول بخش کودک و نوجوان کتابخانۀ حسینیۀ ارشاد، داور هشتمین و نهمین جشنوارۀ ناشران برتر کودک و نوجوان، عضو گروه بررسی منابع مرجع شورای کتاب کودک.

 

گزارش نشست

نخستین سخنران این نشست، مهتاب میناچی، در صحبت‌های خود گفت که ویراستاران می‌توانند به افزایش مخاطبان و جذب آنان به کتاب‌خوانی کمک کنند که این امر با مرتب‌کردن متنِ کتاب و استفاده از اصطلاحات تکمیل‌کننده برای فهمِ بیشتر و بهتر میسر می‌شود. در یک کتابخانه کتابدار واسطۀ اصلی بین مخاطب و کتاب است. باید بین کتابداران، ویراستاران و ناشران همکاری وجود داشته باشد. وقتی کتابی با استقبال بیشتری مواجه می‌شود و موفقیتی کسب می‌کند مفهومش این است که آن کتاب از ویراستاری و زبان خوبی برخوردار بوده است، چراکه کتاب برای مخاطب نوشته شده و اوست که باید با خواند آن لذت ببرد. وی افزود: ویراستاران با کمک ناشران می‌توانند متن درست و صحیحی را برای پشت جلد کتاب تهیه کنند. نوشتۀ پشت جلد به مخاطب کمک می‌کند که زمان مراجعه به کتابخانه انتخاب درستی داشته باشد و کتابی را به امانت بگیرد که واقعاً به آن نیاز داشته است.

او در ادامه گفت: دربارۀ منابع مرجع هم سهم ویراستاران بسیار زیاد است. آن‌ها باید به‌دقت و صحت متن توجه کنند، ازنظر تصویری هم متن را با تصویر مطابقت دهند. در بین کتاب‌ها گاهی می‌بینیم که کتابی ازنظر متن و تصویر و کیفیت چاپ بسیار خوب است، اما نوشته‌هایش ویراستاری خوبی نشده است و ما نمی‌توانیم امتیاز بالایی به آن بدهیم. بهتر است نویسندگان و ویراستاران به بخش مرجع کتابخانه بیایند و ارتباط تنگاتنگی بین آن‌ها با بچه‌ها برقرار شود. چون بچه‌ها مخاطبان اصلی آثار کودک و نوجوان هستند و بهترین نقدها را می‌توانیم از زبان آن‌ها بشنویم.

 

مکتبی‌فرد در گفته‌هایش به مشکلات کتاب‌های کودک اشاره کرد و گفت: متن کتاب‌های این گروه سنی باید برایشان قابل فهم باشد، لذا ویراستاری آن‌ها بسیار مهم است و ویراستار باید مخاطب‌شناس باشد. او افزود: وقتی از مخاطب کودک و نوجوان صحبت می‌کنیم باید بدانیم که دایرۀ واژگان او محدود است و با استفاده از این دایرۀ واژگان باید بتوانیم متن قابل فهمی را برای آنان عرضه کنیم و این موضوع ضرورت ویراستاری برای کتاب‌های کودک و نوجوان را بیشتر مشخص می‌کند. ویراستاری فقط جابه‌جا کردن چند نقطه و ویرگول نیست، وظیفۀ  ویراستار فارسی‌کردن و بومی‌کردن زبان و قابل درک کردن آن برای مخاطب است.

او در ادامه گفت: من سال‌ها در بررسی رمان نوجوان همکاری داشته‌ام و بسیار پیش می‌آمد که رمانی را می‌خواندم و می‌دیدم که از نظر ویرایش محتوایی ایراد دارد، ایراد‌های مشخص و واضحی که از زیر دست نویسنده نیز دررفته است. چون این ایرادها از دید نویسنده، که خودش خالق رمان است و همه‌چیز در ذهنش شکل گرفته، کاملاً طبیعی و واضح است اما از دید شخص سوم اطلاعاتِ متن تناقض دارد. مخاطب این آثار که کودک و نوجوان‌اند باید در ویرایش اثر مد نظر ویراستار باشند.

ویراستاران و بررسانی که پیش از انتشار متن را نهایی می‌کنند، سربازان گمنامی هستند که گاهی فقط با جابه‌جاکردن چند کلمه و چند جمله یک اثر را نجات می‌دهند. متأسفانه اکثر ناشران در کشور ما اعتقادی به ویراستاری ندارند و یا اینکه به صورت صوری این کار را انجام می‌دهند و این امر در خروجی کتاب یعنی نشرِ اثر دیده می‌شود. ما در کشورهای دیگر می‌بینیم که نویسندگان ناشران ثابت دارند و در نتیجه ویراستاران ثابت هم دارند ولی در ایران چنین نیست و اگر ناشر ویراستاری برای اثر انتخاب کند، در مواردی نویسنده یا مترجم آن را قبول نمی‌کند و در نهایت پدید‌آور کتابش را به ناشر دیگری می‌سپارد که آن را ویرایش نکند. این مشکل بزرگی است که برخی نویسندگان تصور می‌کنند که کتابشان به ویرایش نیاز ندارد یا به ویراستار اعتماد ندارند، لذا هم‌زمان یا در طول سال‌ها با چند ناشر همکاری می‌کنند. وقتی نویسنده‌ای با چند ناشر کار می‌کند کارهایش دیگر یکپارچگی و انسجام ندارد. به نظر من ما باید مشکل کارمان را بپذیریم و آن را رفع کنیم.

مکتبی‌فرد همچنین به این مطالب اشاره کرد: متأسفانه مشکل بزرگ‌تری در نشر ما وجود دارد و آن وفور ترجمه‌های موازی است که ظرف مدتی ۴۰ روزه وارد بازار نشر ایران می‌شود. ناشری را می‌شناسم که انگار گروهی را گمارده تا هر کتابی جایزه می‌گیرد شناسایی کنند و ترجمۀ انگلیسی آن‌ها را پیدا کنند و سپس آن‌ها را به مترجمِ ساعتی می‌دهد تا ترجمه کند و فقط سرعت در ترجمه برایش مهم است. البته ممکن است کتاب خوبی هم داشته باشند، اما این‌گونه ترجمه و انتشار آثار کار صحیحی نیست. کتاب را با هزینۀ کم و سرعت زیاد و با کیفیت نازل منتشر می‌کنند. هزینه‌ای هم که بابت تألیف نمی‌دهند چون ما عضو کپی‌رایت نیستیم و این آسیبی جدی به نشر و زبان فارسی است. مثلاً از کتابی مانند شازده کوچولو تا دو سال پیش ۷۵ ترجمه در ایران منتشر شده بود. اینکه ما بدون پرداخت حق کپی‌رایت کتابی را منتشر می‌کنیم نادیده‌گرفتن حق ناشران است. آفت نشر ما کپی‌رایت است و تا زمانی که کپی‌رایت را نپذیریم با ضعف در ترجمه و تألیف مواجهیم. در این شرایطی که ترجمه‌های موازی و ترجمه‌های ۴۰ روزه بازار نشر ایران را پر کرده است، نقش ویراستاران چیست؟

او در ادامه به محاوره‌نویسی برای کودکان اشاره کرد و گفت: طبق صحبت توران میرهادی، محاوره‌نویسی برای بچه‌های سن دبستان و زیر دبستان توصیه نمی‌شود. چون آن‌ها در ابتدای راه آشنایی با کلمات و جملات قرار دارند و محاوره‌نویسی آن‌ها را به اشتباه می‌اندازد.

 

فروغی در سخنرانی خود با اشاره به اینکه ویراستار می‌تواند به پرمخاطب‌شدن و فروش یک کتاب کمک کند، تأکید کرد که فقط وفاداری به متن نباید مد نظر مترجم و ویراستار باشد. ویراستار می‌تواند برحسب موضوع و موقعیت تغییراتی را در متن و تصویر کتاب کودک بدهد تا متن را هماهنگ با تصویر و برای مخاطب روان و قابل فهم کند. وی افزود: از نظر برخی، ترجمۀ کتاب کودک بسیار آسان است چون تعداد کلمات آن بسیار اندک و ساده است، اما این کلمات در عین ساده‌بودن برگردان فارسی‌شان نیازمند تجربه و تبحر است و اینجاست که ویراستار می‌تواند با توجه به خواستۀ مخاطب، نوشته را روان و خوش‌خوان کند. او به این نکتۀ مهم اشاره کرد که گاه متنی که در اختیار مترجم یا ویراستار قرار می‌گیرد پیش از صفحه‌‌آرایی و جای‌گذاری تصاویر است و وقتی تصاویر در کنار متن قرار می‌گیرد اطلاعات با تصویر مغایرت دارد که این امر ضرورت بازبینی ویراستار را در مرحلۀ پایانی کتاب دوچندان می‌کند. او افزود گاهی پدیدآورندگان ما در کارشان فرو می‌روند و متوجه نیستند که ممکن است مطلبی را از قلم انداخته باشند. همچنین در ترجمۀ کتاب‌ها نکاتی وجود دارد که ممکن است مترجم به آن‌ها توجه کافی نکند، ولی وقتی این مطلب در اختیار ویراستار قرار می‌گیرد باید با توجه به فهم و درک مخاطب، یعنی کودکان و نوجوانان، متن را ویراستاری و گاهی اوقات تغییر ‌بدهد. ویراستار نباید تنها وفاداری به متن مدنظرش باشد، باید به جوانب دیگر مانند هماهنگی متن و تصویر هم توجه کند. گاهی تداخل بین پدیدآورنده و مترجم با ویراستار پیش می‌آید و در این جا باید ویراستار به‌خوبی ایفای نقش کند و آنچه را که لازم است اعمال کند.

ویراستاران می‌توانند کمک کنند که کودکان با اصطلاحات و تمثیل‌ها آشنا شوند، هرچند ممکن است تمثیل و اصطلاحی در زبان مبدأ وجود نداشته باشد، اما ویراستار می‌تواند به‌گونه‌ای آن را تغییر دهد که برای کودک ملموس و باورپذیر باشد. ویراستار می‌تواند در بخش‌های مختلف کتاب کمک مؤثر کند تا کتاب مخاطبش را پیدا کند. ویراستار باید به ناشر بگوید که آیا کتاب مناسب چاپ است یا خیر. همچنین بعد از چاپ هم می‌تواند به ناشر در زمینه اطلاع‌رسانی و تبلیغ برای کتاب کمک کند.

فروغی در بخشی از صحبت‌های خود جملات ترجمه‌شده و ویرایش‌شده از کتابی را، که برای کودکان نوشته شده بود، خواند و به بررسی تفاوت‌های متن ترجمه‌ای و متن ویراسته پرداخت.

 

مهدی قنواتی، سخنران پایانی این نشست، گفت: من قبلاً چهل تا پنجاه نسخۀ کتاب کودک و نوجوان ویراستاری کرده بودم و از زمانی که صاحب فرزند شدم نود تا صد کتاب کودک را برای دخترم خوانده‌ام که در این میان خیلی بیشتر از قبل به ضرورت ویراستاری کتاب کودک پی بردم. وی در ادامه به دسته‌بندی واژگان کودک پرداخت و دربارۀ تکواژها و واژه‌بست‌ها (حد واسط تکواژهای آزاد و وابسته) مطالب مفصلی را مطرح کرد. او گفت: ویرایش کتاب کودک مخصوصاً در حوزۀ خردسال از جنبه‌های مختلف اهمیت دارد، یکی از این جنبه‌ها جنبۀ زبانی است که در این زمینه می‌توانیم به واژه‌بست‌ها اشاره کنیم.

وی افزود: هرچه از زبان رسمی به سمت زبان گفتاری می‌آییم کاربرد بعضی عناصر زبانی کمتر و کاربرد بعضی دیگر بیشتر می‌شود. وقتی به استفاده از زبان گفتاری در کتاب‌های خردسال روی می‌آوریم باید به کاربرد زیاد واژه‌بست‌ها، شامل تک‌واژ‌ها، تک‌واژگونه‌ها و … توجه کنیم. تک‌واژگونه‌ها وجه اشتراک زیادی با تک‌واژهای وابستۀ تصریفی دارند.

این ویراستار در ادامه به مشترکات واژه‌بست‌ها با «وند»های تصریفی اشاره کرد و گفت: هیچ‌کدام به‌صورت نهایی به‌کار نمی‌روند و معنای مستقل هم ندارند و در قالب واژه معنا پیدا می‌کنند. همچنین تفاوت‌هایی هم دارند مثلاً وندهای تصریفی حتماً به هسته می‌چسبند، ولی واژه‌بست‌ها هم می‌توانند به هسته بچسبند و هم جدا از هسته بیایند. یکی از مسئله‌سازترین موارد به‌کاربردن واژه‌بست‌ها در گفتاری‌نویسی در کتاب‌های خردسال است.

به گفته قنواتی فارغ‌ از واژه‌بست‌ها، طولانی‌نویس‌ها یکی از موارد دیگری است که در ویراستاری مشکل‌سازند. فهم اینگونه جمله‌های طولانی برای بچه‌ها مخصوصا سن زیر چهار سال بسیار سخت است و نباید استفاده شود.

 

در پایان این نشست مطالب چنین جمع‌بندی شد:

۱ . ویراستاران باتجربه می‌‌توانند در ارتقای آثار تألیفی و ترجمه‌ای مؤثر باشند و به فروش آن نیز کمک کنند و مشاور ناشران باشند.

  1. انتخاب خلاصۀ پشت کتاب باید روان و جذاب و گویای مطالب کتاب باشد و اگر ویراستار در این امر سهیم باشد نتیجۀ بهتری حاصل می‌شود.

۳ . توجه فراوان ناشران به ترجمۀ کتاب در حوزۀ کودک و نوجوان و سرعت دادن به این امر و انتشار فراوان آثار ترجمه‌ای، که بعضاً کیفیت مناسبی ندارند، هم لطمه به زبان فارسی است هم آسیب به مخاطب.

  1. اگر ناشران از قانون کپی رایت حمایت کنند جایگاهشان و اررش کارشان بالاتر می‌رود.
  2. همراهی و همکاری نویسندگان حوزۀ کودک و نوجوان با ویراستاران، در مراحل تولید، نتیجۀ بهتری خواهد داشت.
  3. بهتر است نویسندگان کودک با یک ناشر همکاری کنند که هم اعتبار خودشان است و هم اعتبار ناشر حفظ شود، البته اگر تمام حقوق طرفین رعایت شود.
  4. بهتر است نام ویراستار در صفحۀ حقوقی کتاب تزئینی نباشد و حقیقتاً ویرایش صحیح انجام شده باشد و ناشر نیز برای این امر وقت و هزینه بگذارد.
  5. کتابداران، به سبب ارتباط مستقیم با مخاطبان کتاب‌ها می‌توانند بازخوردهای آن‌ها را بشنوند و ثبت کنند و گزارشی از موفقیت یا عدم‌موفقیت کتاب‌ها را به ناشران و نویسندگان بدهند. به عبارتی کتابداران و ویراستاران دو همراه و همیار ناشر و پدیدآور هستند. اگر مجموعه‌ای متشکل از پدیدآور، ناشر، کتابدار، ویراستار مهیا شود، آثار منتشر شده از جوانب گوناگون سنجیده خواهد شد و حاصل آن بهبود وضعیت نشر این‌گونه آثار است.

 

در حاشیۀ نشست، خانم میناچی پیشنهاد کرد، با توجه به تجارب همکاران کتابخانۀ حسینیۀ ارشاد در بخش کتاب کودک و تفاهم‌نامه‌هایی که این کتابخانه با برخی انجمن‌ها دارد، می‌توان جلسات یا کارگروهی متشکل از انجمن نویسندگان کتاب کودک، انجمن ناشران کتاب کودک، شورای کتاب کودک، انجمن صنفی ویراستاران و کارشناسان بخش کودک کتابخانۀ حسینیۀ ارشاد تشکیل داد و این موضوع را از ابعاد گوناگون بررسی و در مورد آن تبادل نظر کرد.

 

#انجمن_صنفی_ویراستاران #مهدی_قنواتی #فتح‌الله_فروغی #لیلا_میناچی #مکتبی‌فرد #ویرایش_کتاب_کودک_نوجوان #ویرایش #ویراستار