نشست «آسیب‌شناسی زبان فارسی در آثار علمی و دانشگاهی» روز پنجشنبه ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۸، در سالن ناشران دانشگاهی، در سی‌ودومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، برگزار شد.
در آغاز نشست، سیدمهدی صادقی‌نژاد، مدیر آموزش ناشران دانشگاهی، ضمن خوش‌آمدگویی به اعضای انجمن صنفی ویراستاران که برگزارکنندۀ این نشست بودند و نیز قدردانی از حضور سخنرانان، این نشست را زمینۀ همکاری بین انجمن‌ها دانست. وی به اهمیت و جایگاه ویرایش و تأثیر آن در کتابهای علمی و دانشگاهی و نیز اهمیت آن در تدوین پایان‌نامه‌ها اشاره کرد و گفت، با انتشار انبوهی از آثار کم‌محتوا و پرمشکل، مسئولیت انجمن ویراستاران بیش از پیش خواهد بود.
هومن عباسپور، نایب‌رئیس هیئت مدیرۀ انجمن صنفی ویراستاران و دبیر نشست، مشکلات و آسیب‌های آثار علمی و دانشگاهی را برشمرد و به این نکته اشاره کرد که کتابهای دانشگاهی سهم وسیعی از نشر را در بر می‌گیرند و با توجه به اینکه سرعت انتشار آنها باید هماهنگ با سرعت تدوین دروس و رشته‌های دانشگاهی باشد، ویرایش این کتابها را امری مشکل و در عین حال ضروری دانست. وی از سخنرانان خواست دیدگاه‌های خود را دربارۀ کتابهای دانشگاهی و مشکلاتی که در این کتابها هست مطرح کنند.
مسعود پایدار، مدیر نشر کتاب دانشگاهی و از نخستین مشوقان تأسیس انجمن صنفی ویراستاران، در مورد اقتصاد و مدیریتِ نشر صحبت کرد و گفت، در ابتدای ورودم به کار نشر، زمانی که بحث ویرایش کتابهای دانشگاهی مطرح شد، گفته شد که کتاب‌هایی که بیش از ۲۰درصد احتیاج به ویرایش دارند نپذیرید. چون ویراستار متخصص برای ویرایش محتوایی نداشتیم، ویرایش‌های تخصصی را به مترجمان که خودشان متخصص بودند واگذار کردیم و ویرایش عمومی بیشتر مد نظرمان قرار گرفت و این نوع ویرایش را جدی گرفتیم. در سالهای اخیر محاسبۀ هزینه‌های تولید، که ویرایش هم یکی از آن هزینه‌هاست، بسیار بالا رفته و چون نمی‌توانیم از ویرایش صرفنظر کنیم ناچار شدیم شمارگان کتابها را به یک‌دهم کاهش دهیم و ویراستاران مقیم را به ویراستاران دورکار تبدیل کنیم. پایدار افزود که در این سال‌ها متوجه شدم که کم‌گذاشتن در ویرایش و شتاب در تولید نتیجه‌اش کم‌شدن مخاطب کتاب‌هاست. پایدار به شمار ۹۰درصدی کتابهای ترجمه‌ای در رشته‌های علوم پایه اشاره کرد و اینکه این کتابها به زبان اصلی باید به‌سرعت خریداری و در اختیار مترجمان خبره قرار گیرد و در زمان اندک فرایند تولید آن طی شود. وی به مشکلات متعدد نشر دانشگاهی اشاره کرد و پیشنهاد کرد برای درک درست‌تر از سازوکار کتابهای دانشگاهی و ویرایش آنها بهتر است ارتباطی میان صنوف برقرار شود و این نشست زمینه‌ساز این گفت‌وگوها باشد.
عبدالامیر نبوی، معاون پژوهشی مرکز نشر دانشگاهی، در ابتدای سخن این شعر باستانی پاریزی را خواند که «مریضی بهتر از بیمارداری، نوشتن بهتر از ویراستاری» و ادامه داد که پیش‌تر استادان و ناشران معتبری داشتیم که بسیار باوسواس و دقیق بودند و کتابها را به نحو احسن ویرایش می‌کردند، اما الآن آن ناشران نیستند و آن افراد نیز وجود ندارند، در نتیجه آثار ضعیفی منتشر میشود. یک زمانی کسانی مثل محمدعلی فروغی را داشتیم که سیر حکمت در اروپا را نوشت و تأثیری عمیقی در میان اهل فرهنگ گذاشت. در دوره‌هایی نیز افراد مؤثری حضور یافتند که دقت علمی برایشان مهم بود، اما متأسفانه امروزه با کسانی مواجه‌ایم که در کتابهای ترجمه‌شده نه زبان مبدأ را خوب می‌دانند و نه به زبان فارسی مسلط‌اند، نحوۀ استفاده از منابع را نمی‌دانند، به اصالت اثر پای‌بند نیستند، از سرقت علمی ابایی ندارند و مواردی از این دست موجب شده خیلی وقت‌ها به نویسنده و مترجم اعتماد نکنیم. یک موردی پیش آمده بود که کتاب در مراحل پایانی و آمادۀ انتشار بود که ویراستار، درحین ویرایش در قسمت منابع، متوجه شد اطلاعات کتاب با روش کپی و انتقال صورت گرفته و سرقت علمی است. به محض اطلاع از این موضوع انتشار کتاب را متوقف کردیم و این ضرر را پذیرفتیم که کتاب را چاپ نکنیم.
نبوی اضافه کرد که مشکلات بسیاری در کتابهای دانشگاهی وجود دارد، از جمله اینکه مترجم در زبان‌های مختلف نداریم، مثل ایتالیایی، فرانسوی و آلمانی و یا اگر باشد، آنان از زبان کتابهای علمی بی‌اطلاع‌اند. ضعیف‌شدن ناشران دولتی، تسلط نداشتن مترجمان بر زبان علمی و زبان مبدأ، مسئلۀ حقوق مالکیت فکری که هنوز مشخص نیست، ضعف مالی ناشران خصوصی، نداشتن سیاست مشخص از سوی نهادهای تصمیم‌ساز همگی به این مشکلات دامن می‌زند. نمونه‌اش اینکه ما در حال حاضر ۱۸ نهاد متولی زبان فارسی در کشورهای خارجی داریم که خود باعث ایجاد تشتت میشود و گویی زبان فارسی متولی ندارد. شاید بهتر باشد راه‌حل این مشکلات را از نهادهای مدنی و انجمن‌های غیردولتی و غیروابسته بخواهیم و از آنان کمک بگیریم چون این نهادها گرفتار بوروکراسی نیستند و سریع‌تر عمل میکنند. ناشران خصوصی اگر آگاه باشند و درست عمل کنند، بهتر از بخش دولتی میتوانند مشکلات را حل کنند و در حفظ زبان فارسی مؤثر باشند. نبوی افزود در حال حاضر ناشران معتبر از هزینه‌کردن ابایی ندارند، اما در انتخاب مترجم و نویسنده و ویراستارِ حرفهای کوتاهی میکنند و نتیجه آنکه هزینه میکنند، اما درست هزینه نمی‌کنند. کتاب خوب منتشر کردن در حقیقت احترام گذاشتن به مخاطب است و ناشرانی که به مخاطب اهمیت میدهند مخاطبان خود را حفظ میکنند. دکتر نبوی در بخش دیگر از سخنان خود گفت که متأسفانه معیارهای کمّی برای دانشگاهیان و شرایط سخت هیئت علمی‌شدن موجب شده که کیفیت در آثار به کمیت تقلیل یابد. رتبه‌های دانشگاهی و انبوه دانشجویان نیز به مجموعۀ مشکلات دامن زده است.
مهدی قنواتی، مدیر آموزش فرهنگستان زبان و ادب فارسی و رئیس کمیسیون آموزش انجمن صنفی ویراستاران، از ویژگی‌های کتابهای علمی و دانشگاهی گفت. یکی از این ویژگی‌ها تهیۀ «نمایه» است که از کتابهای دانشگاهی به نشر ما وارد شد. در کتابهای ادبی نیازی به داشتن نمایه نیست، اما نمایه در کتاب علمی ضرورت دارد. واژه‌نامه‌های یک‌زبانه و دوزبانه و توصیفی هم خاص کتابهای دانشگاهی است که در انتهای کتاب قرار می‌گیرد و راهگشای مترجمان است. جدول و نمودار هم از ویژگی‌های دیگر کتابهای دانشگاهی است، خصوصاً رشته‌های فیزیک، ریاضی، شیمی و علوم پایه. مسائل استنادی و مرجع‌شناسی نیز از ویژگی‌های بارز کتب دانشگاهی است و اغلب تخلف‌هایی علمی از طریق همین بخش صورت می‌گیرد. در کتابهای دانشگاهی با گونۀ «زبان معیار» مواجه‌ایم که زبان علمی است. گونه‌های زبانی شامل زبان معیار، زبان ادبی، زبان عامیانه و کوچه‌بازاری است. در کتابهای دانشگاهی و علمی باید به گونۀ معیار نوشت و نباید از زبان معیار خارج شد. مهمترین ویژگی زبان معیار وحدت‌بخش بودن آن است که در حال حاضر زبان فارسی زبان معیار و رایج در کشور ماست. در متون علمی ما با دو دسته واژه مواجه‌ایم که معمولاً مرز آنها اشتباه میشود؛ یکی واژه‌های عمومی که در نوشته‌های علمی رایج است و دیگری اصطلاحات علمی است که شناخت آن بسیار مهم و ضروری است. مرز بین واژه و اصطلاح را باید شناخت. برخی کاربران متون دانشگاهی واژه‌های عمومی را اصطلاح تلقی میکنند و تعمد دارند که ضبط غربی آن را به‌کار ببرند، در حالی‌که خیلی وقت‌ها آن واژه عمومی است و اصطلاح نیست و معادل مناسب و دقیقی برای آن در زبان فارسی تعیین شده است. متأسفانه به کار بردن واژه‌های غربی برای بالا بردن سطح دانش مترجمان در ترجمه‌ها رواج یافته است و اسمش را اصطلاح گذاشته‌اند. آگاهی از اصطلاح‌شناسی برای ویراستاران واجب است. چون بسیاری از کتابها که برای ویرایش به ویراستاران سپرده میشوند کتابهای علمی هستند.
قنواتی افزود برای تشکیل دوره‌های ویرایش کتابهای دانشگاهی باید فصول و سرفصل کتابها را دانست. شیوۀ کارگاهی خاص متون دانشگاهی است. باید اصطلاح‌شناسی در دوره‌های آموزشی دیده شود، ساختار کتاب دانشگاهی باید تعیین شود، شناخت زبان علم و جنبه‌ها و صرف و نحو زبان هم باید جدی گرفته شود.
نازنین خلیلی‌پور، رئیس کمیسیون امور ویرایشی انجمن صنفی ویراستاران، به مسائل نحوی و زبانی متون علمی و دانشگاهی و برخی مشکلات محتوایی آنها پرداخت. وی به پیشینۀ زبان فارسی و تغییرات زبانی و نحوی از قرن چهارم تا امروز اشاره کرد. قرن چهارم نثر ساده و بی‌تکلف بود و در دوره‌های بعدی، سلجوقی و تیموری رفته‌رفته آرایه‌های ادبی وارد زبان شد و از روانی و سادگی متون کاسته شد، در دورۀ صفوی واژه‌های ترکی وارد زبان شد. در دورۀ قاجار ما با تحولاتی مواجه شدیم: ورود دستگاه چاپ، انتشار روزنامه، ظهور تلگراف، تأسیس دارالفنون و ارتباط با استادان خارجی همه‌چیز را تغییر داد. در سالهای اخیر، با گسترش تحصیلات دانشگاهی و فضاهای باز مجازی این امکان به وجود آمده که همه کتاب بنویسند و ترجمه کنند که هم خوب است و هم بد. در بعضی از رشته‌ها، مثل پزشکی، مجموعه‌ای از واژه‌ها به زبان فارسی وارد شده است که مترجمان اغلب از کاربرد معادل‌های فارسی برای آنها پرهیز میکنند. خلیلی‌پور مطرح کرد که مشکلات متعددی در متون دانشگاهی وارد شده که هم در سطح واژگان، هم نحو و هم معنایی قابل بررسی است. بسیاری از جملات مقالات علمی و پژوهشی قابل فهم نیست. وی چند نمونه از این نوع جملات را خواند و افزود در حال حاضر تعریف درستی از زبان علم وجود ندارد. زبان علم زبانی است که حشو و زوائد نداشته باشد، روشن باشد و انتقال مطلب به‌درستی انجام شود. باید برنامه‌ریزی ملی زبانی را جدی بگیریم. این حرف بیش از ۳۰ سال است که زده شده، اما حرکت جدی و مشخصی در این زمینه صورت نگرفته. در حال حاضر فرقی بین پژوهش جدی و کپی‌کردن نیست، چون دانشگاهیان درک درستی از مقالۀ علمی ندارند. وقتی رزومه‌ساختن در دانشگاه مهم است وضعیت کتابهای دانشگاهی هم همین است که هست. نگاه کمیتی موجب تولید فله‌ای شده است. ما در حال حاضر ناشرانی داریم که همه نوع کتاب با موضوعات متنوع چاپ میکنند: فیزیک، شیمی، رمان، شعر، کتاب تاریخی و معلوم است که مترجم و نویسنده و ویراستار متخصص با این تنوع ندارند. خلیلی‌پور در پایان افزود هر یک از نهادها و مراکز و حتی اشخاص باید در حد توان خود برای رفع این مشکلات بکوشند چون در غیر این صورت این مشکلات حل نخواهد شد.
در پایان این نشست پیشنهاد شد برای یافتن راهکار‌های عملی، سه مجموعۀ مرکز نشر دانشگاهی و انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی و انجمن صنفی ویراستاران جلساتی برگزار کنند و این موضوع را با جدیت دنبال کنند.
[Best_Wordpress_Gallery id=”82″ gal_title=”نشست ویرایش در آثار علمی”]
