گفت‌وگو دربارۀ آموزش ویرایش و پرورش ویراستاران در نشستی با عنوان «ضرورت آموزشِ ویرایش» در تاریخ پنج‌شنبه 27 آبان 1400 در مؤسسۀ خانۀ کتاب و ادبیات ایران برگزار شد. در این نشست که به صورت پرسش‌وپاسخ اداره می‌شد آقای مهدی قنواتی، عضو هیئت‌مدیره و رئیس کمیسیون آموزش انجمن، آقای هومن عباسپور، نایب‌رئیس هیئت‌مدیره و مدرس ویرایش، آقای سعید احمدی، پژوهشگر نشر و ویراستار، آقای پیام شمس‌الدینی، مدرس و ویراستار پاسخگوی پرسش‌ها بودند. خانم مهناز مقدسی، عضو هیئت‌مدیره و دبیر انجمن، ادارۀ جلسه را به عهده داشت.
در ابتدای این نشست، خانم مقدسی گفت: وقتی صحبت از ویرایش و ویراستاری با هدف بهبود هر نوع اثر منتشر‌شده به میان می‌آید، نخستین اسمی که به ذهن اهالی قلم نقش خطور می‌کند مؤسسۀ انتشاراتی فرانکلین است. مؤسسه‌ای که با گردهم‌آوردن گروهی مترجم و مؤلف توانمند، امر مقابلۀ دقیق آثار با متن اصلی و ساختار تألیفِ درست برای هر نوع کتاب را در نظر می‌گرفت و علاوه بر آن، به دیگر عناصر یک کتاب خوب، از جمله صفحه‌آرایی و طراحی جلد و طراحی تصاویرِ داخل متن توجهی ویژه داشت و با این کار شمارگان کتاب‌ها افزوده شد و رونقی در نشر ایران پدید آورد، رونقی که هنوز هم از آن با عبارت «دورۀ طلایی نشر و کتابخوانی» یاد می‌شود. از آن زمان ویرایش جزء جدایی‌ناپذیر نشر شد.
با توجه به اینکه در سال‌های اخیر موضوع ویرایش آثار شامل کتاب‌ها، مقالات مجلات، متون منتشر‌شده در فضاهای مجازی مورد توجه قرار گرفته و نیاز آن کاملاً حس می‌شود، طبیعتاً داشتن ویراستارانی که بتوانند این نیاز را رفع کنند بازار کاری برای جذب این نیروها فراهم آورده که مراکز و مؤسسات و اشخاصی به صورت منفرد برای آموزش ویرایش اقدام کرده‌اند. در چند سال اخیر علاوه بر مراکز آزاد، دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه پیام نور نیز رشتۀ نگارش و ویرایش را به رشته‌های دانشگاهی افزوده‌اند که در این نشست اشاره‌ای به دروس آموزشی این رشته نیز خواهد شد. مطلب دیگری نیز این روزها در فضاهای مجازی منتشر شده که ویراستاری را در ردیف ده شغل پردرآمد قرار داده و دوره‌های ده یا بیست جلسه‌ای، با تضمین دادن کار به دانشجویان، جلب نظر می‌کند.
خانم مقدسی برای شروع جلسه به پرسش‌های این نشست اشاره کرد که آیا آموزش جزء جدایی‌ناپذیر حرفۀ ویراستاری است؟ آیا آموزش‌هایی که وجود دارد پاسخگوی نیاز نشر در جذب ویراستاران است؟ چه درس‌هایی برای آموزش ویرایش ضروری به نظر می‌رسد؟ آیا ویراستاران خبرگزاری‌ها آموزش‌های دیگری باید ببینند؟ و آیا ویراستارانی که دورۀ عمومی ویرایش را می‌گذراند می‌تواند انواع متون علمی، داستانی، تخصصی، متون کودک و نوجوان را ویرایش کند؟
خانم مقدسی در بین صحبت‌های سخنرانان، پاسخ‌های مکتوب دو کارشناس دیگر، خانم گلی امامی، رئیس هیئت‌مدیره، و آقای عبدالحسین آذرنگ، مترجم و پژوهشگر نشر و ویرایش، را قرائت کرد. این پاسخ‌ها به مناسبت همین نشست نوشته شده بود. گزارش مختصری از گفته‌های سخنرانان این نشست (نقل شده در خبرنامه) در زیر آمده است.
ویرایش میانرشتهای است
مهدی قنواتی، رئیس کمیسیون آموزش انجمن، نخست به تاریخچۀ آموزش ویرایش پرداخت و گفت دوره‌های دوسالۀ مرکز نشر دانشگاهی با 32 واحد درسی در حد آموزش‌های دانشگاهی بود که از سال 1366 با تدریس استادان بنام آغاز شد. وی در ادامه گفت، ما در ویرایش قطعاً با پدیدهای به نام زبان روبهروییم که متأسفانه در دوره‌های کوتاهمدت آموزش داده نمیشود. کسی که میخواهد درگیر نگارش و ویرایش شود و دستبهقلم بشود، باید به حوزۀ زبانی مسلط باشد و دقیق و بنیادی آموزش ببیند. به همین علت، با جلسات و آموزش‌های کوتاهمدت کسی ویراستار نمیشود. اگر کسی بگوید می‌تواند ویرایش را در ۱۰ جلسه آموزش بدهد، یا نمیداند ویرایش چیست یا میخواهد مخاطبان را اغفال کند. فقط مقولۀ دستورزبان فارسی که بخشی از ویرایش زبانی است ۳۰ تا ۴۰ جلسۀ ۹۰دقیقهای محتوا دارد. هر ویراستار دستکم باید 400 ساعت آموزش ببیند و دستکم چند سال کارورزی کند تا بتواند وارد عرصۀ ویرایش شود.
قنواتی دربارۀ آموزش دانشگاهی ویرایش گفت: بدون شک آموزش هر رشتهای به دانشگاه وارد شود، آن رشته ارتقا خواهد یافت. اما اگر به این قائل باشیم که ویرایش علم است ــ که هست ــ در هر رشتۀ علمی لازم است دربارۀ سرفصلها، عنوانهای درسی، تعداد جلسات و نوع مقطع تأمل شود. آموزش ویرایش با آموزش‌های آزاد آغاز شده است و بهتر بود برای تعیین دروس این رشته با بانیان آموزش آزاد نیز مشورت می‌شد تا درسها عملیتر و کاربردیتر تعیین شوند. ویرایش نباید زیرمجموعۀ رشتۀ زبان و ادبیات فارسی قرار می‌گرفت، چراکه ویرایش میانرشتهای است و با ادبیات چندان مرتبط نیست. ضمن احترام به تمام استادان این رشته، فقط دو دانشگاه تربیت مدرس و پیام نور آن را ارائه دادهاند و جای سؤال است که چرا دانشگاه تهران یا علامه این رشته را انتخاب نکردهاند. علاوهبر آن، استادانِ زبان و ادبیات فارسی ویرایش را تدریس میکنند، در حالی که در آموزش ویرایش باید به مباحث و تخصصهای گوناگونی توجه شود.
کتابخوانهای حرفه‌ای میتوانند بهترین ویراستاران باشند
هومن عباسپور، نايبرئيس انجمن صنفی ويراستاران، دربارۀ آموزش‌پذیر بودن ویرایش و ویراستار حرفه‌ای گفت که هر دانش بشری را تا حدی میتوان آموزش داد. مدرس رشت، نقاشی از ابزارها، ترفندها، سبکها و اصول طراحی میگوید، ولی همۀ فارغالتحصیلان این رشته لزوماً نقاش خوبی نمیشوند چون استعداد، پشتکار و علاقه افراد هم تعیینکننده است. مدرس ویرایش هم نکتههایی مانند ساخت زبان، نحوۀ اصلاح جمله، کاربردهای بلاغی را یاد می‌دهد، اما همۀ کسانی که حتی دوره‌های معتبر و مفصل مرکز نشر دانشگاهی یا انجمن صنفی ویراستاران و دوره‌های مشترک این دو را گذراندهاند ویراستاران خوبی نخواهند شد؟ آموزش ویرایش امر مفیدی است اما کافی نیست؛ زیرا دانش‌آموختۀ دورۀ ویرایش، اگر بخواهد ویراستار خوبی شود و در کار خود پیشرفت کند، باید در کنار یک ویراستار باتجربه کار کند.
عباسپور در بخش ديگری از گفتوگوها افزود همان طور که در فرانکلین مترجمهایی دور هم نشستند و کار ویرایش را در ایران آغاز کردند، الآن هم کتابخوانهای حرفه‌ای میتوانند بهترین ویراستاران باشند. اگر ميپرسيد که آیا امروز ویراستارانی در حد ویراستاران فرانکلین داریم یا نه؟ بايد بگويم بله داریم و بیشتر هم داریم. اگر ۱۰ ویراستار خوب در فرانکلین بود مطمئن باشید الآن بیشتر از ۱۰ ویراستار خوب در ایران داریم.
ناشران از نهادها و انجمنها حمایت کنند
سعید احمدی، پژوهشگر و مدرس ویرایش، گفت: ویرایش جزئی از صنعت نشر و صنعت نشر جزئی از اقتصاد کشور است. طبیعتاً ناشر میخواهد با حداقل هزینه کار را پیش ببرد. هماکنون حدود ۵۰۰ ناشر فعالاند که برخی از آنان ویرایش را از وظایف نویسنده و مترجم میدانند، برخی نیز دستورالعمل مدون و ويراستاران مقيم دارند و برخی دیگر ترجیح میدهند ویرایش را به مجموعۀ دیگری بسپارند و بهعبارتی برونسپاری کنند. زمانی که مجموعۀ انتشاراتی داشتم، انجمن صنفی ویراستاران هنوز شکل نگرفته بود، اما اگر در آن زمان اين انجمن بود ترجیح میدادم که از بین ویراستاران آنجا ویراستار جذب کنم. احمدی افزود: میتوان حدس زد که، با مشكلات اقتصادی پيشِ رو، فضای نشر تا سه سال آینده سختتر می‌شود. نرخ خدمات و مواد اولیه بيشتر و قدرت خرید مردم كمتر می‌شود. در چنين شرايطی شايد بهتر باشد ناشران از نهادها و انجمنهایی که بخشی از مسئولیت بهبود کتاب را به عهده دارند حمایت کنند.
پیام شمس‌الدینی، ویراستار و پژوهشگر، به ویرایش در خبرگزاری‌ها اشاره کرد و گفت که ویراستارانی که کتاب ویرایش میکنند باید بدانند که ویرایش در خبرگزاری و فضاهای مجازی سازوکار دیگری دارد و باید آموزش‌های دیگری برای آن ببینند. برخی از آنان تعصبهای نابجایی که در کلاسها آموختهاند، ازجمله عربیزدایی، را به متن تحمیل میکنند و این نگرش کار با آنان را بسیار سخت می‌کند.
پاسخ‌های مكتوب خانم گلی امامی و آقای عبدالحسین آذرنگ برای اين نشست
خانم امامی
ویراستاری در ایران با مؤسسۀ انتشارات فرانکلین و چند نشر تأثیرگذار در دهۀ 1330، مانند بنگاه ترجمه و نشر کتاب، انتشارات نیل، با سازوکاری مشابه آنچه در غرب رواج داشت، پایه‌گذاری شد و نشر آن زمان را متحول کرد. ویراستارانی که در این مراکز همکاری داشتند هر یک جایگاهی در ترجمه و تألیف و دانش و توانایی خاصی در حوزه‌های تخصصی داشتند. همین توانمندی آنان موجب شد که اعتماد نویسندگان و مترجمان را جلب کنند و آثار منتشرشدۀ آن دوره، از نظر نثر و ترجمه و سبک و محتوا، تا همین امروز هم زبانزد اهل‌قلم باشد.
این افراد نه دانش‌آموختۀ دوره‌های آموزشی بودند و نه از دانشگاه مدرک نگارش و ویرایش گرفته بودند، اما دانشی داشتند که محصول تسلط آنان بر انواع متون و داشتن گنجینۀ واژگان و قدرت تشخیص و درک متن و مخاطب بود.
اگر امروز ویراستاری در مراکز و مؤسسات فراوانی، با درس‌های متعدد یا با یکی دو درس مشخص آموزش داده می‌شود، جای بسی امیدواری است که اهمیت پاکیزه نوشتن در بین اهالی نشر مهم جلوه کرده، اما با مقایسۀ نخستین ویراستاران و ویراستاران آموزش‌دیدۀ کنونی باید به این نکتۀ مهم اشاره کرد که آنچه یک ویراستار را به ویراستاری تأثیرگذار و حرفه‌ای بدل می‌کند، یادگیری تعدادی درس و گذراندن چند کارگاه نیست، مگر آنکه ویرایش را در حد ویراستار صوری یا به قولی کپی ادیتینگ (copy editing ) در نظر بگیریم که شیوه‌نامه و دستورالعملی را به دست ویراستار بدهیم و او تمامی آنها را در متن اعمال کند. اما دست بردن در زبان یک نوشته و بهتر کردن نثر و بیان آن، یا اصلاح ترجمه و درست کردن متن مقصد با درک درست از متن اصلی به نظر من آموزش‌پذیر نیست، زیرا اگر این هنر و این دانش برگرفته از خواندن انواع آثار و داشتن شمّ زبانی قوی نباشد، آموزش دوره‌های آزاد و دانشگاهی به تربیت ویراستار حرفه‌ای نمی‌انجامد.
اگرچه من شخصاً بر آموزش در همۀ حوزه‌ها تأکید می‌کنم، اما معتقدم که آموزش در کنار دانش و توانایی فردی نتیجه خواهد داد و اگر دومی نباشد، اولی حاصلی نمی‌دهد.
آقای آذرنگ
1) آیا ویرایش مهارتی آموزش دادنی است؟ اگر هست چگونه و با چه ویژگی‌هایی می‌شود ویراستار پروراند؟
به نظرم پاسخی کلی که در همه‌جا صادق باشد یا نیست، یا اگر هم هست من خبر ندارم. بر پایۀ تجربۀ عملی چهل‌وچند ساله و مشاهدات مستقیم خودم، آموزش نظری ویرایش فقط در مواردی نتیجه‌بخش است که آموزش‌گیرنده با اصول ویرایش به‌خوبی آشنا و در عین حال به ویرایش علاقه‌مند و در این حوزه هم فعال باشد.
اما نتیجهبخشترین آموزش بر پایۀ تجربیات خودم، این است که آموزش‌گیرندۀ علاقه‌مند به ویراستاری و شاغل در این حوزه، زیر نظر ویراستاری باتجربه و درعین‌حال آموزگارِ ویرایش، عملاً و در جریانِ کار آموزش ببیند. هرچه شمار ویراستارانِ ناظر بر کار او بیشتر باشد، نتیجه بهتر است.
2) آیا گذراندن دوره‌های ویرایش برای داشتن ویراستارانی که در نشر تأثیرگذار باشند کافی است؟ اگر نیست چرا و چگونه میتوان این مشکل را حل کرد؟
برای تاثیرگذاری در نشر وجود ویراستار بسیار مؤثر است، اما کافی نیست. ویراستاری می‌تواند در نشر تاثیر بگذارد که نشر را خوب بشناسد. در جامعۀ ما شمار ویراستارانی که نشر را خوب بشناسند بسیار اندک است. به همین دلیل مدام توصیه کرده‌ام در دوره‌های ویرایش، آشنایی با نشر، ساختارها، کارکردها و روش‌های نشر تدریس شود.
ویرایش در بستر نشر است که معنا می‌دهد. اقتصاد ویرایش تابع اقتصاد نشر است. نشر اگر بی‌رونق باشد، از ویرایش نمی‌توان انتظار رونق داشت. پیوسته نگاه‌داشتن نشر و ویرایش و نگرشی که رشته‌ها و حلقه‌های این پیوستگی را نشان دهد، بسیار ضروری است.
- گزارش مفصل این نشست در وبگاه خبرگزاری ایبنا منتشر شد، برای آگاهی از این گزارش، پیوند زیر را باز کنید:
https://www.ketab.ir/Details/25513/1/تعداد-ويراستارهاي-خوب–ايراني-زياد-است
فیلم نشست فوق در صفحۀ اینستاگرام انجمن، قابل مشاهده است.