دانشنامهٔ ویکی‌پِدیا
گنجینه‌ای برای انواع استفاده‌ها و سوءاستفاده‌ها
| عبدالحسین آذرنگ | منتشرشده در: جهان کتاب، سال بیست و پنجم، شمارۀ 11 ـ 12، بهمن ـ اسفند ۱۳۹۹|
اهل فن از دیدن پایان‌نامهٔ دانشگاهی مصوّب، و نیز از انبوه نوشته‌ها و گزارش‌های ژورنالیستی که از دانشنامهٔ ویکی‌پدیا به‌عنوان منبع اصلی استفاده کرده و به آن کراراً ارجاع داده‌اند، یا از آن استفادهٔ مبسوط کرده و هیچ ارجاعی هم به آن نداده و نامی هم از آن نبرده‌اند، تعجب نکنند. این گونه رفتار جهانگیر است. متخصّصان علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی ـ رشته‌ای که نام آن در ایران اخیراً به «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» تغییر داده شده‌است ـ بارها و بارها و به مناسبت‌های مختلف در باب استفاده از این دانشنامه هشدار داده‌اند. از دیدگاه متخصصان این رشته، استناد از اصول و اولویت‌هایی است که مراعات کردن آن‌ها را واجب می‌دانند.
در پژوهشی که گریسِن (Garrison)، از متخصّصان این رشته، دربارهٔ استفادهٔ دانشجویان از ویکی‌پدیا در کتابخانه‌های دانشگاهی در آمریکا انجام داده (نک: فهرست منابع همین مقاله)، آمده است که دانشجویان برای تکلیف‌های درسی و گزارش‌نویسی، نخست از همه به ویکی‌پدیا رجوع می‌کنند، اگرچه استادانشان اجازه نمی‌دهند دانشجویان در نوشته‌ها و گزارش‌هایشان به این دانشنامه استناد کنند و به آن ارجاع بدهند. بنابراین، مشکل فقط خاصّ جامعهٔ ما نیست که بخواهیم فوراً ورقی بر کارنامهٔ پربرگ تنزّل موقعیت و کیفیت آموزشی و پژوهشیِ دانشگاه‌هایمان بیفزاییم، یا استادان راهنما و مشاور پایان‌نامه‌ها، یا دانشگاه تأییدکنندهٔ روش پژوهشی و صحّت محتوای پایان‌نامه‌ها را سرزنش کنیم.
شاید بهتر باشد ببینیم با این منبع اینترنتی چه کنیم و چه رفتار مناسب‌تری در قبال آن پیش بگیریم، منبعی که به بیش از 300 زبان زندهٔ جهان منتشر می‌شود، شمار کاربرانش به میلیون‌ها نفر رسیده، تعداد مقاله‌هایش در حال حاضر و فقط در زبان انگلیسی از مرز 6 میلیون و 200 هزار فراتر رفته و بنا به برآوردها اکنون ششمین وبگاه پرمراجعهٔ جهان است، روزبه‌روز و ساعت‌به‌ساعت بر حجم، تعداد، کاربرد، تغییر و اصلاح، جرح‌وتعدیل، و سایر جنبه‌های کمّی و کیفی آن افزوده می‌شود. رفتار قانون‌مند کاربران و ایجاد فرهنگ استفاده و موارد استفاده از همهٔ منابع اینترنتی که با سرعتی فزاینده در حال افزایش‌اند، شاید یکی دیگر از ضرورت‌های اقدام محافل علمی ـ پژوهشی و فرهنگی و کتابخانه‌های بزرگ و کانون‌های اطلاع‌رسانی ما باشد. نخست بپردازیم به خود این دانشنامه که چرا و چگونه ایجاد شد و شکل گرفت.
سرآغاز تحوّل
ویکی‌پدیا از جملهٔ محصولات عصر اطلاعات است. پدیدهٔ انفجار اطلاعاتی در این عصر، که از چند دههٔ پیش وقوع آن را پیش‌بینی می‌کردند، به واقعیت پیوست. سرعت و شتاب افزایش اطلاعات اکنون به حدّی است که سامانه‌های سازمان‌دهی اطلاعات فعلاً نمی‌توانند پابه‌پای آن سرعت و شتاب حرکت کنند. لبریزهای اطلاعات نشان از آن دارد که این ظرفْ توانِ نگاه‌داری مظروفِ در حال افزایش را ندارد. البته این بدان معنا نیست که سامانه‌های سازمان‌دهی، انباشت و بازیابی اطلاعات بیکار نشسته‌اند؛ نه، تلاش‌های چشمگیر و دستاوردهای چشمگیرتری دارند، اما به نظر می‌رسد تا رسیدن به نقطه‌ای که بتوانند این پدیدهٔ انفجاری را با دقت مطلوب مدیریت کنند، راه کوتاهی در پیش نیست.
درعین‌حال، از همان آغاز سدهٔ 21 م که از جنبه‌های مختلف احساس می‌شد رهاوردهای فناورانه، به‌ویژه آن دسته از رهاوردهایی که با نام‌های «انقلاب الکترونیکی»، «انقلاب ارتباطاتی»، و «انقلاب اطلاعاتی» از آن‌ها یاد می‌شد، که هر سه در حال تغییر دادن چشم‌انداز امکانات در عرصه‌های خود بودند، پرتو تازه‌ای هم بر چگونگی کاربُردهای اطلاع، دانش و معرفت در عرصهٔ جهانی تابیده شد، به قصد ایجاد تفاهم، همفکری و همگرایی در دنیایی که زیر پوشش شبکه‌های متعدد فراگیر قرار می‌گرفت، آن هم در روندی عمومی و جهانی؛ و البته درآمیخته با همه‌گونه آرمان و مقاصد مختلف، گاه انسانی و بشردوستانه، برابری‌خواه و قطع نظر از هرگونه تمایز ملّی، قومی، فرهنگی، زبانی، جنسیتی، جغرافیایی و گاه نیز درآمیخته با اغراض سرمایه، توسعه، سلطه، مداخله، نظارت، هدایت جهت‌دار و چه و چه. البته تفکیک کردن این‌ها از هم و نشان دادن جنبه‌های مثبت و منفی آن‌ها در حوصلهٔ این نوشته نیست و جداگانه و به‌تفصیل باید به آن‌ها پرداخت.
پایه‌گذاران ویکی‌پدیا
جیمی ویلز (Jimmy Wales، زادهٔ 1966) آمریکاییِ انگلیسی‌تبار، تحصیلاتش در زمینهٔ مالی و فعالیتش هم نخست در زمینهٔ تجارت و امور مالی بود. مدتی هم در دانشگاه تدریس کرد، اما در جریان روند تحولات سه‌گانه‌ای که به آن‌ها اشاره شد، به فکر پراکنش اطلاع و دانش در سراسر جهان در قالب اثری دانشنامه‌ای افتاد.
لری سَنگِر (Larry Sanger، زادهٔ 1968) در آلاسکا بزرگ شده و با پایان‌نامه‌ای در باب شناخت، دانشجوی دکتری فلسفه بود. سَنگِر دانشجویی بود بسیار علاقه‌مند، پرکوش و باانگیزه، به‌ویژه انگیزه‌هایی انسان‌گرایانه و غیرمادّی. جیمی ویلز هم به فلسفهٔ عینی علاقهٔ زیادی داشت. این دو در گرایش به فلسفه وجه اشتراک داشتند. زمینه‌های مشترک دیگری هم آن‌ها را به هم نزدیک کرد و سرانجام بر سر همکاری به توافق رسیدند.
* راست: جیمی ویلز؛ چپ: لری سَنگر
ویکی‌پدیا از سال 2000 با نام نوپدیا (Nupedia) آغاز به کار کرد. هدفی که نوپدیا می‌خواست دنبال کند، ایجاد دانشنامه‌ای اینترنتی و آزاد و رایگان برای همگان و با نظارت متخصصان بود که مطالب آن را حرفه‌ای‌ها بنویسند. شرکتی اینترنتی به نام بامیس (Bomis)، که جیمی ویلز و تیم شل (Tim Shell) تأسیس کرده بودند، پشتوانهٔ نوپدیا بود.
نوپدیا در نخستین گام‌های عملی کار با مشکل روبه‌رو شد، مطلب دندان‌گیری عاید نشد و پایه‌گذاران نتوانستند علاقه و مشارکت گسترده‌ای را جلب کنند. سَنگِر با دلایلی ویلز را متقاعد کرد که دانشنامه در اختیار همگان باشد و نه‌تنها متخصصان و دانشنامه‌نگاران، بلکه هر کسی در هر گوشه و کنار جهان، حق و امکان مشارکت داشته باشد؛ البته گروه ویراستارانِ نخستین و بررسی‌کنندگان مقالات به‌شدّت مخالف نظر و پیشنهاد سَنگِر بودند، ولی سرانجام پس از بحث و گفت‌وگوهای بسیار و طرح دلایلِ له و علیه، این دانشنامه از 15 ژانویهٔ 2001 بر پایهٔ طرح سَنگِر کار خود را آغاز کرد و نام دانشنامه هم به ویکی‌پدیا تغییر یافت. در همان ماه نرم‌افزار ویکی‌پدیا آماده و کار آن آغاز شد. نخستین مقاله‌ای که در این دانشنامه جای دادند، دربارهٔ حرفِ U، بیست و یکمین حرف در زبان انگلیسی و تاریخچهٔ مربوط به آن بود.
دربارهٔ نام این دانشنامه گفته شده که واژهٔ «ویکی» (Wiki) از زبان مردم هاوایی گرفته شده است. در این زبان «ویکی» به معنای سریع است و «ویکی ویکی باس» (Wiki Wiki Bus) در هاوایی نام اتوبوس سریع‌السیر است. نیز این تعبیر را هم آورده‌اند که چهار حرف Wiki اختصار این عبارت است:
What I Know Is.
لوگوی دانشنامهٔ ویکی‌پدیا، کرهٔ جهان است که از اجزایی پازل‌وار تشکیل شده و هر قطعهٔ پازل یک حرف از حروف الفبای زبان‌های مختلف است. این لوگو نماد کرهٔ جهانی مشترک، اما ناقص است که با مشارکت زبان‌های مختلف باید ساخته و تکمیل شود.
لوگوی دانشنامهٔ ویکی‌پدیا
از راه افتادن ویکی‌پدیا با هدف جدید یک سال نگذشته بود که 20 هزار مقاله در آن جای گرفت، و افزایش شمار مقاله‌ها از آن پس با سرعت آغاز شد. خود گردانندگان ویکی‌پدیا هم نه چنین انتظاری داشتند و نه باور می‌کردند که این دانشنامه بتواند با این سرعت رشد کند. در 2004 م به 250 هزار مقاله، در 2008 م به 2 میلیون و 500 هزار مقاله به زبان انگلیسی، و حدوداً در 13 میلیون صفحه، افزایش یافت. چند سال بعد این شمار همچنان رو به افزایش بود و اکنون شمار مقاله‌های انگلیسی دارد به مرز 5/6 میلیون می‌رسد، و سرجمع مقاله‌ها به زبان‌های دیگر به بیش از 55 میلیون. مجموع واژه‌های کنونی این دانشنامه را به همهٔ زبان‌ها نزدیک به 30 میلیارد تخمین می‌زنند. این رقمی است که هیچ‌یک از دانشنامه‌های همگانی (عمومی) و غیرتخصصی در جهان تاکنون نه به آن دست یافته‌اند و نه به‌سادگی و به این زودی‌ها می‌توانند به آن دست یابند؛ البته با این تأکید اکید: جدا از جنبهٔ محتوا و کیفیت، که در جای خود اشاره به چندوچون آن لازم است.
شاید بد نباشد این مقایسه را هم در نظر داشته باشیم که ویراست الکترونیکی دانشنامهٔ بریتانیکا، از برجسته‌ترین دانشنامه‌های جهان، حدود 120 هزار مقاله دارد، و شمار مقاله‌های این دانشنامه در چاپ کاغذی کمتر از این است.
جیمی ویلز در پیشگفتار کتاب انقلاب ویکی‌پدیا (نک: منابع پایان مقاله) گفته است: ویکی‌پدیا دانشنامه‌ای است آزاد. مراد او از «آزاد» این جنبه‌هاست:
ـ آزادی استفاده و نسخه‌برداری از آنچه در این دانشنامه گنجانده شده است؛
ـ آزادی جرح و تعدیل، تصحیح و تکمیل، حذف و اضافه، و ویرایش مقاله‌ها؛
ـ آزادی برداشتن مقاله‌ها و بازپخش آن‌ها؛
ـ و همهٔ این‌ها چه با مقاصد غیرانتفاعی یا حتی انتفاعی.
او در ادامهٔ این گفته‌های بلندنظرانه و با دست‌ودل‌بازی آشکار، افزوده است: ما کارمان را که شروع کردیم، شبکهٔ جهانی وب ایجاد شده و به کار خود مشغول بود. بنابراین، ما به این فکر افتادیم که جامعه را چگونه درون ویکی‌پدیا سازمان بدهیم. دربارهٔ جنبه‌های مختلف کار، منابع، چگونگی استفاده از منابع و ارجاع به آن‌ها صحبت کردیم، دربارهٔ منابع خوب، بی‌طرف، قابل‌اعتماد و آزمون‌پذیر، و دست آخر به نتیجه‌ای رسیدیم که حاصل آن را امروزه در ویکی‌پدیا می‌بینید (برای تفصیل نظر او، نک: پیشگفتار همان منبع).
دانشنامهٔ ویکی‌پدیا درعین‌حال تحقق یکی از آرزوهای دیرین متخصصان آموزش از راه دور هم بود. این آرزو با اینترنت عملی به نظر رسید. پس از ویکی‌پدیا ویکی‌های دیگری هم به راه افتاد که شمار آن‌ها در افزایش است و اساس کار همهٔ آن‌ها بر مشارکت آزادانهٔ همگان است. برای مثال، ویکی‌بوک به علاقه‌مندان و داوطلبان امکان می‌دهد کتابی را با هم بنویسند. ویکی‌کوت [Wikiquote] امکان می‌دهد که انواع نقل‌قول‌ها را به اشتراک بگذارند. ویکی‌نیوز به خبرنگاران و روزنامه‌نگاران مجال می‌دهد خبرها را به اشتراک بگذارند. صورتی از این ویکی‌ها در اینجا آورده می‌شود:
Wikiart; Wikibooks; Wikidata; Wikieducator; WikEM; Wikislam; Wikifur; Wikihow; Wikimapia; Wikiwand; Wikinews; Wikiquote; Wikishia; Wikishire; Wikisource; Wikispecies; Wikitravel; Wikitree; Wikiversity; Wikivoyage; Wikiwikiweb.
ویژگی‌های ویکی‌پدیا، مثبت و منفی
امتیازها و جنبه‌های مثبت:
ـ دانشنامهٔ ویکی‌پدیا گنجینه‌ای است از اطلاعات برای خوانندگان عمومی و غیرمتخصص (در ادامهٔ مطلب توضیحی دربارهٔ اصطلاح «اطلاعات» آمده است).
ـ دانشنامه‌ای است رایگان و در دسترس همگان در هر جای جهان که امکان دسترسی الکترونیکی باشد.
ـ ایجاد ذهنیت عمومی و مشترک و رسیدن به توافق، یا حتی اجماع نظر، دربارهٔ واقعیت‌های محسوس و ملموس، نه آنچه به نظر و دیدگاه مربوط می‌شود، از جملهٔ امکانات ویکی‌پدیاست.
ـ امکان نظارت عمومی بر مبادلهٔ اطلاعات و دانسته‌ها، تعاطی آراء و امکان رسیدن به نقطه‌ای از کمال، مشروط بر آنکه مشارکت ایجاد شود و متخصصان هم در موارد تخصصی در تبادل آراء شرکت کنند؛ گرچه در حال حاضر مشارکت آن‌ها در حدّ مطلوب و کافی نیست.
ـ هیچ کس، هیچ مقامی، هیچ دولتی نمی‌تواند در ویکی‌پدیا اصلی را یا نهی و منعی را اِعمال کند، اما می‌تواند نظر خود را از راه‌هایی که در این دانشنامه تعبیه شده است، ابراز بدارد. بنابراین، ویکی‌پدیا بالقوه تریبونی است در اختیار همهٔ مردم جهان، بدون تفاوت و تبعیض.
ـ ویکی‌پدیا هدف‌گذاری شده، جهت‌دار، سوگرفته یا به سود هیچ گروه، دسته، ملّیت، قومیت، فرقه یا عقیدهٔ خاصی نیست، چون همگان حق و امکان دخل و تصرف در آن را دارند.
ـ دانشنامه‌ای انعطاف‌ناپذیر نیست و توافق عمومی می‌تواند مسیر، جهت، محتوا، کمّیت، کیفیت و سایر جنبه‌های آن را تغییر دهد.
ـ ویکی‌پدیا این امکان را فراهم ساخته است تا مدخل‌هایی که در دانشنامه‌های رایج نیامده‌اند، مقاله و مطلب داشته باشند.
ـ هیچ‌گونه سانسوری در ویکی‌پدیا اِعمال نمی‌شود و سانسور و اِعمال‌نظرها و مقاصد خاص به‌طورکلی در آن منع شده است.
ـ منبعی است پویا و مدام در حال افزودن و کاستن و تغییر و تکمیل و اصلاح.
ـ آگاهی جمعی، توافق عمومی، رسیدن به دیدگاه‌های مشترک از امکانات ویکی‌پدیاست؛ البته بازهم مشروط به همکاری و مشارکت گسترده و داوطلبانه.
ـ ویکی‌پدیا به همکاری و مشارکت همگانی سراسر مردم جهان مجالی داده است، با هر زبان و رنگی، با هر باور و عقیده‌ای، با هر جنسیت و قومیتی. هدف اصلی آن این بوده است که به‌سان نمادی از کلّ واحد بشریت عمل کند.
ـ ویکی‌پدیا ناشر اندیشه‌ها و آرایی نیست که برای نخستین بار بیان شود. جای طرح مدعاهای تازه یا معرفی دستاوردهای بدیع، نگرش و فلسفهٔ شخصی و نظایر آن هم نیست.
ـ ویکی‌پدیا امکان ارزش‌یابی و ویرایش مشترک و مداوم را می‌دهد. (عده‌ای به این امکان خوش‌بین نیستند و معتقدند خطاها به‌سرعت و به گونهٔ مطلوب اصلاح و غرض‌ها برملا نمی‌شوند، اما بررسی‌هایی در این خصوص انجام گرفته و مستنداً نشان داده است که این طور نیست و قصد و غرض‌های نامطلوب با سرعت مطلوب برملا می‌شوند. از جمله چند بررسی و نیز بررسی دیگری از سوی خود ویکی‌پدیا نشان داده است که بیش از 40 درصد خطاها در مدت بسیار کوتاهی اصلاح می‌شوند).
ـ در ویکی‌پدیا رابطهٔ یک‌سویه برقرار نیست که خوانندگان و مراجعه‌کنندگان ناگزیر باشند فقط مطالب مصوب مسئولان دانشنامه را بخوانند و ببینند، در ویکی‌پدیا امکان بحث و گفت‌وگو، مبادلهٔ نظر و طرح مطلب در مقیاس جهانی میان همهٔ کاربران وجود دارد. اگر این روند بتواند به شکل مطلوب عمل کند، طبیعتاً امتیازی بی‌مانند است، که البته در حال حاضر چنین نیست.
ـ در ویکی‌پدیا شبیه همان امکان موجود در نشریه‌های تخصصی هم هست که اصطلاحاً به آن همتاخوانی (peer-reviewing) می‌گویند، یعنی مقالهٔ متخصصی را متخصص یا متخصصان دیگری می‌خوانند و دربارهٔ آن نظر می‌دهند. چون در باب هر مطلبی در ویکی‌پدیا افراد بی‌شماری بالقوه می‌توانند همتاخوانی کنند و نظر بدهند، اگر این روند به گونهٔ مطلوب پیش برود، تنوع آراء به گونهٔ چشمگیرتری بر غنای موضوع‌ها و بحث‌ها می‌افزاید.
ـ تعبیر، تفسیر، نظر فردی، مطالب اثبات‌نشده و مشکوک، مطالب انتشارنیافته و اِعمال‌نظر شخصی ویراستاران هم در ویکی‌پدیا منع شده است.
ـ با ویکی‌پدیای انگلیسی هزاران هزار تن همکاری فعالانه دارند، از نقاط و در جامعه‌های مختلف (از شمار همکاران ویکی‌پدیای فارسی آماری در اختیار ندارم).
ـ بررسی دربارهٔ بلندی و کوتاهی (طول و قصر) مقاله‌ها، یا به‌عبارت‌دیگر، برپایهٔ تعداد واژه‌های هر مقاله، نشان داده است که مقاله‌های بلند ویکی‌پدیا درمجموع بهتر از مقاله‌های کوتاه آن است. بیش از یک میلیون از مقاله‌های ویکی‌پدیا کوتاه است.
ـ دانشنامه‌های اینترنتی دیگری هم در دسترس قرار گرفته‌اند، فعلاً حدود 300 دانشنامه، و شمارشان هم در حال افزایش است، اما امکان تغییر در محتوای آن‌ها فقط در اختیار مسئولان آن‌هاست.
جنبه‌های منفی و کاستی‌ها:
ـ دانشنامه یکی از گونه‌های منابع مرجع است و اعتبار این منابع در دقت و صحت محتوای آن‌هاست. اعتبار این منابع را مسئولان، سرپرستان، سرویراستاران، ویراستاران و تولیدکنندگان محتوا تضمین می‌کنند. چنین تضمینی در دانشنامهٔ ویکی‌پدیا نیست.
ـ در دانشنامه‌ها مقاله‌ها یا امضاشده هستند یا نیستند. اگر نویسندگان مقاله‌ها از اعتبار و شهرت علمی برخوردار باشند و نام (امضای) آن‌ها زیر مقاله‌ها آمده باشد، هم اعتبار و هم مسئولیت محتوا با خود آن‌هاست و تکلیف خواننده با این مقاله‌ها روشن است. اگر مقاله‌ها بدون نام نویسندگان آن‌ها باشد، اما گروه ویراستاران دانشنامه، شامل ویراستاران استنادی، محتوایی، ساختاری، زبانی، صوری، تصویری و جز آن، مقاله‌ها را از همهٔ جنبه‌های ضروری بررسی و ویرایش کرده باشند، مسئولیت با آن‌هاست، و تکلیف خواننده در این دانشنامه‌ها هم روشن است. دائرة‌المعارف فارسیِ مصاحب و شماری از دانشنامه‌های معتبر خارجی، مانند بروکهاوس، گیل و بسیاری دیگر، از نمونه‌های دانشنامه‌هایی هستند که مقالاتشان امضاشده نیست، اما اعتبار مقالات را خود دانشنامه‌ها تضمین کرده‌اند. دانشنامهٔ ویکی‌پدیا رهاست و هیچ شخص یا نهادی نمی‌تواند مسئولیت تضمین صحت و دقت محتواهای آن را بپذیرد.
ـ دانشنامه‌ها، به‌عنوان منابع اصلی مرجع، دانش (= شناخت / معرفت) منتقل می‌کنند، نه خبر و اطلاع. مراجعان به این منابع هم در جست‌وجوی دانش و شناخت مطمئن سراغ این منابع می‌روند. شاید توضیح ساده‌شدهٔ زیر به خوانندگانی کمک کند که ممکن است با مرز میان اطلاع و دانش آشنایی نداشته باشند. اگر کسی به جالیز سبزیجات برود و بگوید در آنجا چه سبزی‌هایی کاشته‌اند، گزارش او خبر است. اگر سبزی‌ها را بچینند، تفکیک، دسته‌بندی و عرضه کنند، خبر به اطلاعات تبدیل می‌شود؛ و اگر سبزی‌ها پاکیزه، شسته، پخته و آمادهٔ مصرف شود، اطلاعات به شناخت / دانش / معرفت تبدیل می‌شود. دانشنامهٔ ویکی‌پدیا مجموعهٔ عظیمی از اطلاعات است، اما آن بخش‌هایی که حاوی شناخت و با دانشنامه‌های معتبر دیگر هم مشترک‌اند، چون تضمین‌شده نیستند، در همان حدّ اطلاع باقی می‌مانند و اطلاع‌جو باید با آن اطلاع همان کاری را کند که با سبزی چیده‌شده و خام می‌کنند تا برای مصرفی که در نظر دارد، مناسب شود. نویسندگانی که اطلاعات را از ویکی‌پدیا برمی‌چینند، در نوشته‌هایشان عیناً می‌گنجانند و تحویل خوانندگان می‌دهند، سبزی خام در اختیار آن‌ها می‌گذارند. بنابراین، بار مسئولیت همهٔ عوارض و پیامدها بر دوش کاربر گذاشته می‌شود.
ـ دانشنامه‌های معتبر سازمان علمی، تشکیلات مدیریتی و سرپرستی، هیئت‌های علمی، بررسی، ارزش‌یابی، ویراستاری، آماده‌سازی، نظارت‌های چندگانه، سیاست‌های انتخاب مدخل، تعیین تعداد واژه‌های لازم برای هر مطلب، چگونگی تهیه و ارائهٔ مطالب و خدمات لازم دیگر برای تدوین و انتشار را دارند. ویکی‌پدیا چون فارغ از این‌هاست، همهٔ مسئولیت‌ها طبعاً متوجه همهٔ کسانی خواهد بود که به آن شکل می‌دهند و از آن استفاده می‌برند.
ـ در ویکی‌پدیا امکان انتقال اطلاعات و مطالب نادرست، ناقص و غیردقیق هست. اگر جامعه در روند تصحیح و تکمیل مطالب مداخله نکند، امکان بدآموزی و پیامدهای ناشی از نادرستی و نادقیقی مطالب از میان نمی‌رود و باقی می‌ماند.
ـ متخصصان و دانشنامه‌نگاران حرفهای کمتر حاضرند و کمتر از آن وقت دارند که بنشینند و مقالهٔ دانشنامه‌ای رایگانی با مراعات کردن همهٔ جنبه‌های ضروری دانشنامه‌نگاری بنویسند. ویکی‌پدیا هم به کسی حق‌التحریر نمی‌پردازد، از نوشته‌های رایگان استفاده می‌کند، چه نوشته‌هایی که برایش بفرستند و چه نوشته‌هایی که از این سو و آن سو و به صورت رایگان فراهم بیاید. البته منکر عشق و علاقهٔ صمیمانهٔ شماری از کسانی نباید شد که برای کمال ویکی‌پدیا به‌راستی از خود مایه می‌گذارند، اما این هم نمی‌تواند تضمین‌کنندهٔ صحت و دقت همهٔ مطالب باشد.
ـ در بررسی کارشناسانه این نتیجه به دست آمده است که حدود یک‌سوم مقاله‌های اصلی ویکی‌پدیا حتی معیارهای خود آن را ندارد. بنابراین، دست‌کم این یک‌سوم را از چارچوبهٔ معیارهای ویکی‌پدیا می‌توان بیرون گذاشت.
ـ آن دسته از مقاله‌هایی هم که نویسندگان غیرحرفه‌ای نوشته‌اند، معمولاً معیارها و ارزش‌های دانشنامه‌ای لازم را ندارند و معلوم نیست ویرایش‌هایی که روی آن‌ها انجام می‌گیرد تا چه حد بتوانند معیارهای خود دانشنامه را در آن‌ها اعمال کنند.
ـ آرمان ویکی‌پدیا ایجاد فرهنگ مشارکت و همکاری با استفاده از فناوری الکترونیکی و شبکه‌ای و به قصد دست یافتن به تفاهم جهانی و ذهنیت مشترک بشری است. آیا این آرمان عملی است، یا عملی خواهد شد؟ پرسشی است چالش‌برانگیز، همان‌قدر چالش‌برانگیز که آرمان‌های دیگر دربارهٔ تفاهم‌ها و همکاری‌های جهانی.
ـ ویکی‌پدیا از همان آغاز کارش با انتقادهای بسیاری از چند سو و از جانب دانشنامه‌نگاران حرفهای و متخصصان رشته‌های مختلف روبه‌رو شد. این انتقادها به‌ویژه زمانی شدت گرفت که اطلاعات نادرستی دربارهٔ بعضی شخصیت‌ها، و آن دسته از شخصیت‌هایی درج شد که حساسیت عمومی دربارهٔ آن‌ها بسیار بود. در آمریکا در مواردی کار به شکایت و دادگاه هم کشیده شده است.
ـ در بعضی کشورها شمار بسیاری از دانشکده‌ها و دبیرستان‌ها دانشجویان و دانش‌آموزان را از ارجاع دادن به ویکی‌پدیا، به‌عنوان اثری پژوهشی و قابل‌اعتماد در گزارش‌هایشان رسماً منع کرده‌اند.
ـ دانشنامهٔ آزاد و رایگانی که هر کسی بتواند به آن دسترسی داشته و حق و امکان مداخله در آن را داشته باشد، از ارمغان‌های عصر اطلاعات است، اما چگونگی استفاده از این حق و امکان موضوع دیگری است که آداب و اصول خاص خود را اقتضا می‌کند، و زمان لازم است تا این آداب و اصول شکل بگیرد و سنّت جاافتادهٔ خود را داشته باشد. آیا کسانی هستند که مسئولیت ایجاد فرهنگ جهانی لازم برای استفاده ازاین‌گونه منابع را بپذیرند و بر اِعمال مستمر آن نظارت کنند؟
ـ مقایسه‌هایی هم میان ویکی‌پدیا و دانشنامه‌های دیگر، ازجمله دانشنامهٔ بریتانیکا، به عمل آمده و نسبت خطاها و نادرستی‌ها در آن‌ها مقایسه و سنجیده شده است. شمار این‌گونه بررسی‌های مقایسه‌ای، به‌ویژه از سوی متخصصان و کارشناسان اطلاع‌رسانی و منابعِ مرجع زیاد است و درمجموع و تا جایی که نویسندهٔ این سطرها توانسته است دنبال کند، هیچ‌یک از نتیجه‌ها به سود ویکی‌پدیا نبوده است.
ـ در مقالات ویکی‌پدیا انسجام و یکدستی دیده نمی‌شود، زیرا سیاست و شیوهٔ واحدی نیست که در همهٔ مقاله‌ها اِعمال شود، یا نویسندگان را وادارد که از آن‌ها پیروی کنند. این از جهتی عیب است، اما از جهت دیگری حُسن است، به این سبب که راه را بر تنوّع روش و آزمودن راه‌ها و شیوه‌های دیگر مقاله‌نویسی نمی‌بندد، و چه‌بسا این جنبه به سهم خود بتواند برای روند آیندهٔ دانشنامه‌نگاری الهام‌بخش باشد.
ـ آزادی عمل در ویکی‌پدیا مانع از این نیست که کسانی از سر سوءنیت و بدخواهی در آن دخل و تصرف نکنند، یا اطلاعات نادرستی را به آن راه ندهند، ولو آنکه این اعمال ناشایست در زمان کوتاهی اصلاح بشود.
برای استفاده از ویکی‌پدیا چه نکاتی را باید در نظر داشت؟
از مجموع جنبه‌های مثبت و منفی، واقع‌بینانه و کاربردی، در نظر داشتن حق و سهم همهٔ کسانی که مشفقانه با ویکی‌پدیا همکاری دارند و حتماً حق و ارج زحمات آن‌ها را باید در نظر و پاس داشت، و با توجه به جایگاه کنونی ویکی‌پدیا و آینده‌ای که پیش روی دارد، شاید بتوان نکات زیر را پیشنهاد داد:
ویکی‌پدیا برای آغاز کار پژوهشی مناسب است. جوینده می‌تواند از این دانشنامه شروع کند، تصویری کلّی از موضوعی به دست آورد که می‌خواهد دنبال کند، در مواردی که منبع ذکر شده است سراغ منابع برود و بررسی و پژوهش خود را ادامه بدهد. به‌عبارت‌دیگر، کسی برای «حرف آخر» نباید سراغ ویکی‌پدیا برود، حرف آخر را آخرین و تازه‌ترین منابع موثق پژوهشی منتشر شده از سوی مراکز معتبر علمی ـ پژوهشی می‌زنند. از پژوهش‌گران و دانشجویان انتظار می‌رود فقط این دست از منابع را اساس کار خود قرار دهند و استناد و ارجاعشان به این‌ها باشد، نه به منابع تضمین نشده‌ای مانند ویکی‌پدیا.
همهٔ پژوهش‌گران و اطلاع‌جویان معمولاً در آغاز جست‌وجوهایشان با بهمنی از اطلاعات روبه‌رو می‌شوند که اگر خود را بی‌محابا به آن‌ها بسپارند و اجازه دهند که اطلاعات آن‌ها را به وادی خود بکشاند، ممکن است گرفتار بهمن‌های اطلاعاتی شوند، سررشته را از دست بدهند و سرگردان بمانند. اگر بتوان از ویکی‌پدیا سرنخی به دست آورد، اما جست‌وجو و پژوهش را به کمک منابع معتبر ادامه داد، ویکی‌پدیا وظیفهٔ مناسب خود را انجام داده است، همین و بس.
تا جایی که نگارنده اطلاع دارد، هیچ یک از متولیان ویکی‌پدیای فارسی با هیچ‌یک از دانشنامه‌نگاران باتجربه‌ای که ما می‌شناسیم و با آن‌ها همکاری دور و نزدیک داریم، تماسی نگرفته یا همکاری نخواسته‌اند. با توجه به کمبودهای فراوان و نیازهای بسیار و مبرم به مراجع معتبر فارسی در زمینه‌های مختلف، غنا و اعتبار بیشتر ویکی‌پدیای فارسی به سود روند دانشنامه‌نگاری در ایران و تدوین و انتشار منابع مرجع خواهد بود، نه به زیان آن.
تهران، زمستان 1399
منابع
Ayers, Phoebe, et al (2008), How Wikipedia Works: And How You Can Be a Part of It? San Francisco, No Starch Press.
Garrison, John c., “Getting a Quick Fix: First-Year College Students’ Use of Wikipedia”, at: https://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/5401; https://doi.org/10.5210/fm.v20i10.5401
https://en.wikipedia.org
http://c2.com/cgi/wiki?
http://lists.wikimedia.org
Konieczny, Piotr (2012), ” Wikipedia Misuse “, at: www.academia.edu.
Lih, Andrew (2009), Wikipedia Revolution. Hyperion e-Books.
O’Sullivan, Dan (2009), Wikipedia: A New Community of Practice? Farnham, Ashgate.
Reagle, Joseph Michael (2010), Good Faith Collaboration: The Culture of Wikipedia. Cambridge, MIT Press.
