منوچهر ستوده، پژوهشگر جغرافیای تاریخی ایران، مدرس، و نویسنده، در ۲۸ تیر ۱۲۹۲ در تهران متولد شد. خانواده‌اش اصالتاً مازندرانی بودند. در هفت‌سالگی به مدرسۀ ابتدایی امریکایی رفت و دورۀ شش‌سالۀ ابتدایی را در این مدرسه گذراند. در دوران دبیرستان کتابدار کتابخانۀ دبیرستانش بود. در ۱۳۱۳ وارد دانش‌سرای عالی شد و رشتۀ زبان و ادبیات فارسی را زیر نظر استادانی چون سیدمحمد مشکات و علی‌اکبر شهابی آموخت. نخستین مقالۀ خود را در ۱۳۱۵ دربارۀ «مطالعات تاریخی و جغرافیایی ـ مسافرت به قلعۀ الموت» نوشت. در ۱۳۲۳ در دورۀ دکتری ادبیات فارسی دانشگاه تهران پذیرفته شد و هم‌زمان در دبیرستان‌ها تدریس می‌کرد. در ۱۳۲۴ با شکوه اقدس شمشیرگران ازدواج کرد. در ۱۳۲۹ از رسالۀ دکتری خود زیر نظر استاد بدیع‌الزمان فروزانفر با عنوان «قلاع اسماعیلیه در رشته‌کوه‌های البرز» دفاع کرد.
در سال ۱۳۳۰ شش ماه به لندن رفت تا از دانشگاه‌ها و کتابخانه‌های آنجا بازدید کند. فعالیت مطبوعاتی خود را از ۱۳۳۲ آغاز کرد. او همراه با ایرج افشار، محمدتقی دانش‌پژوه، عباس زریاب‌خویی و مصطفی مقربی نشریۀ فرهنگ ایران زمین را بنیاد نهاد.
در ۱۳۳۷، به پیشنهاد بدیع‌الزمان فروزانفر، تدریس مبحث جغرافیای تاریخی را، که پیش‌تر سابقه و سنتی نداشت، در دانشگاه تهران عهده‌دار شد و طرح درس آن را تعیین کرد. در ۱۳۵۱ مدیریت مرکز تحقیق و مطالعۀ تمدن و فرهنگ ایران را به او سپردند. در ۱۳۴۱، ۱۳۴۸، و ۱۳۵۴ به‌ترتیب به مراتب استادیاری، دانشیاری، و استادی دست یافت. نگارش کتاب فارسی برای انگلیسی زبانان (۱۳۴۰) دستاورد تجربۀ عملی او در زبان آموزی به دانشجویان خارجی است.
کتاب دیگر او، از آستارا تا استراباد، در ده جلد، حاصل سال‌ها سفرهای فراوان و طولانی با پای پیاده و سوار بر اسب و گذر از راه‌های صعب‌العبور است و بزرگ‌ترین دستاورد پژوهشی او در زمینۀ جغرافیای تاریخی و تاریخ صفحات شمال ایران به‌شمار می‌آید.
منوچهر ستوده مهارتی بی‌نظیر در مأخذشناسی، سندپژوهی، آداب و رسوم محلی، داروشناسی، زبان‌ها و گویش‌های محلی (به‌ویژه شمال ایران)، جغرافیای تاریخی، ادبیات، تاریخ، تصحیح و تحشیه متون کهن داشت و صدها دانشجو از محضرش بهره بردند و با نظارت او پژوهش کردند.
ستوده در ۱۳۸۱ کتابخانۀ شخصی‌اش را شامل حدود ۲۳۰۰ جلد کتاب و صدها مجله و اسناد به کتابخانۀ مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا کرد.
از منوچهر ستوده آثار بسیاری در قالب مقاله و کتاب منتشر شده، برخی از کتاب‌های اوست:
- فرهنگ گیلکی، با مقدمۀ ابراهیم پورداود، طه‍ران: انجمن ای‍ران‌‌ش‍ن‍اس‍ی، ۱۳۳۲.
- فرهنگ کرمانی، تهران: فرهنگ ایران‌زمین، ۱۳۳۵.
- فرهنگ بهدینان، با مقدمۀ ابراهیم پورداود، تهران: فرهنگ ایران‌زمین، ۱۳۳۵.
- جغرافیای اصفهان، تهران: دانشگاه تهران، دانشکدۀ ادبیات ، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی، ۱۳۴۲.
- تاریخ گیلان و دیلمستان، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۷.
- فرهنگ نائینی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۵.
- تاریخ بدخشان، تهران: مؤسسۀ فرهنگی ج‍ه‍ان‍گ‍ی‍ری، ۱۳۶۷.
- تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، تهران: مؤسسۀ فرهنگی ج‍ه‍ان‍گ‍ی‍ری، ۱۳۶۷.
- سفرنامۀ گیلان ناصرالدین شاه قاجار، تهران: مؤسسۀ فرهنگی ج‍ه‍ان‍گ‍ی‍ری، ۱۳۶۷.
- جغرافیای تاریخی شمیران، تهران: پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۴ – ۱۳۷۱.
- نام‌نامۀ ایلات و عشایر و طوایف ایران (تاریخی و فرهنگی)، با همکاری خورشید مؤمنی، تهران، ۱۳۸۵.
- اسناد خاندان خلعتبری، با مقدمۀ مجتبی رضوانی، قم: مجمع ذخائر اسلامی، ۱۳۸۸.
- فرهنگ سمنانی، سرخه‌ای، لاسگردی، سنگسری، شهمیرزادی، تهران، ۱۳۹۲.
- قلاع اسماعیلیه در رشته‌کوه‌های البرز، تهران، ۱۳۹۲.
- از آستارا تا استرآباد، در ده جلد، شامل آثار و بناهای تاریخی گیلان و مازندران و گلستان که هرکدام قریب به هشتصد صفحه است.
منوچهر ستوده در ۵ فروردین ۱۳۹۵ بر اثر بیماری عفونت ریه در بیمارستان طالقانی چالوس بستری شد و در ۲۰ فروردین ۱۳۹۵ در ۱۰۲ سالگی درگذشت. او را در امامزاده آقا سیدحسین (تازه آباد) سلمانشهر به خاک سپردند.
تلخیص از مقالۀ عبدالحسین آذرنگ (آمادۀ انتشار در دانشنامۀ ایران، درج در وبگاه مرکز دائرهالمعارف برزرگ اسلامی).
تدوین از سمیه حسنی
