نشست ویرایش کتاب‌های کودک و نوجوان
نمایشگاه کتاب تهران، ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷، سرای اندیشه
گزارش از روابط عمومی انجمن ویراستاران
معرفی سخنرانان
مهدی قنواتی، عضو هیئت مدیره و مدیر کمیسیون آموزش انجمن صنفی ویراستاران، مدیر گروه آموزش فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
فتح‌الله فروغی، عضو هیئت مدیرۀ انجمن صنفی ویراستاران، مدیر انتشارات شورا، کارشناس نشر.
دکتر لیلا مکتبی‌فرد، متخصص علم اطلاعات و دانش‌شناسی، ویراستار بخش فارسی در کتابخانۀ بین‌المللی کودکان و نوجوانان مونیخ.
مهتاب میناچی مقدم، کتابدار و مسئول بخش کودک و نوجوان کتابخانۀ حسینیۀ ارشاد، داور هشتمین و نهمین جشنوارۀ ناشران برتر کودک و نوجوان، عضو گروه بررسی منابع مرجع شورای کتاب کودک.
گزارش نشست
نخستین سخنران این نشست، مهتاب میناچی، در صحبت‌های خود گفت که ویراستاران میتوانند به افزایش مخاطبان و جذب آنان به کتاب‌خوانی کمک کنند که این امر با مرتب‌کردن متنِ کتاب و استفاده از اصطلاحات تکمیل‌کننده برای فهمِ بیشتر و بهتر میسر می‌شود. در یک کتابخانه کتابدار واسطۀ اصلی بین مخاطب و کتاب است. باید بین کتابداران، ویراستاران و ناشران همکاری وجود داشته باشد. وقتی کتابی با استقبال بیشتری مواجه می‌شود و موفقیتی کسب می‌کند مفهومش این است که آن کتاب از ویراستاری و زبان خوبی برخوردار بوده است، چراکه کتاب برای مخاطب نوشته شده و اوست که باید با خواند آن لذت ببرد. وی افزود: ویراستاران با کمک ناشران میتوانند متن درست و صحیحی را برای پشت جلد کتاب تهیه کنند. نوشتۀ پشت جلد به مخاطب کمک می‌کند که زمان مراجعه به کتابخانه انتخاب درستی داشته باشد و کتابی را به امانت بگیرد که واقعاً به آن نیاز داشته است.
او در ادامه گفت: دربارۀ منابع مرجع هم سهم ویراستاران بسیار زیاد است. آن‌ها باید به‌دقت و صحت متن توجه کنند، ازنظر تصویری هم متن را با تصویر مطابقت دهند. در بین کتاب‌ها گاهی می‌بینیم که کتابی ازنظر متن و تصویر و کیفیت چاپ بسیار خوب است، اما نوشته‌هایش ویراستاری خوبی نشده است و ما نمی‌توانیم امتیاز بالایی به آن بدهیم. بهتر است نویسندگان و ویراستاران به بخش مرجع کتابخانه بیایند و ارتباط تنگاتنگی بین آن‌ها با بچه‌ها برقرار شود. چون بچه‌ها مخاطبان اصلی آثار کودک و نوجوان هستند و بهترین نقدها را می‌توانیم از زبان آن‌ها بشنویم.
مکتبی‌فرد در گفته‌هایش به مشکلات کتاب‌های کودک اشاره کرد و گفت: متن کتاب‌های این گروه سنی باید برایشان قابل فهم باشد، لذا ویراستاری آن‌ها بسیار مهم است و ویراستار باید مخاطب‌شناس باشد. او افزود: وقتی از مخاطب کودک و نوجوان صحبت می‌کنیم باید بدانیم که دایرۀ واژگان او محدود است و با استفاده از این دایرۀ واژگان باید بتوانیم متن قابل فهمی را برای آنان عرضه کنیم و این موضوع ضرورت ویراستاری برای کتاب‌های کودک و نوجوان را بیشتر مشخص می‌کند. ویراستاری فقط جابه‌جا کردن چند نقطه و ویرگول نیست، وظیفۀ ویراستار فارسی‌کردن و بومی‌کردن زبان و قابل درک کردن آن برای مخاطب است.
او در ادامه گفت: من سال‌ها در بررسی رمان نوجوان همکاری داشته‌ام و بسیار پیش می‌آمد که رمانی را می‌خواندم و می‌دیدم که از نظر ویرایش محتوایی ایراد دارد، ایراد‌های مشخص و واضحی که از زیر دست نویسنده نیز دررفته است. چون این ایرادها از دید نویسنده، که خودش خالق رمان است و همه‌چیز در ذهنش شکل گرفته، کاملاً طبیعی و واضح است اما از دید شخص سوم اطلاعاتِ متن تناقض دارد. مخاطب این آثار که کودک و نوجوان‌اند باید در ویرایش اثر مد نظر ویراستار باشند.
ویراستاران و بررسانی که پیش از انتشار متن را نهایی می‌کنند، سربازان گمنامی هستند که گاهی فقط با جابه‌جاکردن چند کلمه و چند جمله یک اثر را نجات می‌دهند. متأسفانه اکثر ناشران در کشور ما اعتقادی به ویراستاری ندارند و یا اینکه به صورت صوری این کار را انجام می‌دهند و این امر در خروجی کتاب یعنی نشرِ اثر دیده می‌شود. ما در کشورهای دیگر می‌بینیم که نویسندگان ناشران ثابت دارند و در نتیجه ویراستاران ثابت هم دارند ولی در ایران چنین نیست و اگر ناشر ویراستاری برای اثر انتخاب کند، در مواردی نویسنده یا مترجم آن را قبول نمی‌کند و در نهایت پدیدآور کتابش را به ناشر دیگری می‌سپارد که آن را ویرایش نکند. این مشکل بزرگی است که برخی نویسندگان تصور می‌کنند که کتابشان به ویرایش نیاز ندارد یا به ویراستار اعتماد ندارند، لذا هم‌زمان یا در طول سال‌ها با چند ناشر همکاری می‌کنند. وقتی نویسنده‌ای با چند ناشر کار می‌کند کارهایش دیگر یکپارچگی و انسجام ندارد. به نظر من ما باید مشکل کارمان را بپذیریم و آن را رفع کنیم.
مکتبی‌فرد همچنین به این مطالب اشاره کرد: متأسفانه مشکل بزرگ‌تری در نشر ما وجود دارد و آن وفور ترجمه‌های موازی است که ظرف مدتی ۴۰ روزه وارد بازار نشر ایران می‌شود. ناشری را می‌شناسم که انگار گروهی را گمارده تا هر کتابی جایزه می‌گیرد شناسایی کنند و ترجمۀ انگلیسی آن‌ها را پیدا کنند و سپس آن‌ها را به مترجمِ ساعتی می‌دهد تا ترجمه کند و فقط سرعت در ترجمه برایش مهم است. البته ممکن است کتاب خوبی هم داشته باشند، اما اینگونه ترجمه و انتشار آثار کار صحیحی نیست. کتاب را با هزینۀ کم و سرعت زیاد و با کیفیت نازل منتشر می‌کنند. هزینه‌ای هم که بابت تألیف نمی‌دهند چون ما عضو کپی‌رایت نیستیم و این آسیبی جدی به نشر و زبان فارسی است. مثلاً از کتابی مانند شازده کوچولو تا دو سال پیش ۷۵ ترجمه در ایران منتشر شده بود. اینکه ما بدون پرداخت حق کپی‌رایت کتابی را منتشر می‌کنیم نادیده‌گرفتن حق ناشران است. آفت نشر ما کپی‌رایت است و تا زمانی که کپی‌رایت را نپذیریم با ضعف در ترجمه و تألیف مواجهیم. در این شرایطی که ترجمه‌های موازی و ترجمه‌های ۴۰ روزه بازار نشر ایران را پر کرده است، نقش ویراستاران چیست؟
او در ادامه به محاوره‌نویسی برای کودکان اشاره کرد و گفت: طبق صحبت توران میرهادی، محاوره‌نویسی برای بچه‌های سن دبستان و زیر دبستان توصیه نمی‌شود. چون آن‌ها در ابتدای راه آشنایی با کلمات و جملات قرار دارند و محاوره‌نویسی آن‌ها را به اشتباه می‌اندازد.
فروغی در سخنرانی خود با اشاره به اینکه ویراستار می‌تواند به پرمخاطب‌شدن و فروش یک کتاب کمک کند، تأکید کرد که فقط وفاداری به متن نباید مد نظر مترجم و ویراستار باشد. ویراستار می‌تواند برحسب موضوع و موقعیت تغییراتی را در متن و تصویر کتاب کودک بدهد تا متن را هماهنگ با تصویر و برای مخاطب روان و قابل فهم کند. وی افزود: از نظر برخی، ترجمۀ کتاب کودک بسیار آسان است چون تعداد کلمات آن بسیار اندک و ساده است، اما این کلمات در عین ساده‌بودن برگردان فارسی‌شان نیازمند تجربه و تبحر است و اینجاست که ویراستار می‌تواند با توجه به خواستۀ مخاطب، نوشته را روان و خوش‌خوان کند. او به این نکتۀ مهم اشاره کرد که گاه متنی که در اختیار مترجم یا ویراستار قرار می‌گیرد پیش از صفحه‌‌آرایی و جای‌گذاری تصاویر است و وقتی تصاویر در کنار متن قرار می‌گیرد اطلاعات با تصویر مغایرت دارد که این امر ضرورت بازبینی ویراستار را در مرحلۀ پایانی کتاب دوچندان می‌کند. او افزود گاهی پدیدآورندگان ما در کارشان فرو می‌روند و متوجه نیستند که ممکن است مطلبی را از قلم انداخته باشند. همچنین در ترجمۀ کتاب‌ها نکاتی وجود دارد که ممکن است مترجم به آن‌ها توجه کافی نکند، ولی وقتی این مطلب در اختیار ویراستار قرار می‌گیرد باید با توجه به فهم و درک مخاطب، یعنی کودکان و نوجوانان، متن را ویراستاری و گاهی اوقات تغییر بدهد. ویراستار نباید تنها وفاداری به متن مدنظرش باشد، باید به جوانب دیگر مانند هماهنگی متن و تصویر هم توجه کند. گاهی تداخل بین پدیدآورنده و مترجم با ویراستار پیش می‌آید و در این جا باید ویراستار به‌خوبی ایفای نقش کند و آنچه را که لازم است اعمال کند.
ویراستاران میتوانند کمک کنند که کودکان با اصطلاحات و تمثیل‌ها آشنا شوند، هرچند ممکن است تمثیل و اصطلاحی در زبان مبدأ وجود نداشته باشد، اما ویراستار می‌تواند به‌گونه‌ای آن را تغییر دهد که برای کودک ملموس و باورپذیر باشد. ویراستار می‌تواند در بخش‌های مختلف کتاب کمک مؤثر کند تا کتاب مخاطبش را پیدا کند. ویراستار باید به ناشر بگوید که آیا کتاب مناسب چاپ است یا خیر. همچنین بعد از چاپ هم می‌تواند به ناشر در زمینه اطلاع‌رسانی و تبلیغ برای کتاب کمک کند.
فروغی در بخشی از صحبت‌های خود جملات ترجمه‌شده و ویرایش‌شده از کتابی را، که برای کودکان نوشته شده بود، خواند و به بررسی تفاوت‌های متن ترجمه‌ای و متن ویراسته پرداخت.
مهدی قنواتی، سخنران پایانی این نشست، گفت: من قبلاً چهل تا پنجاه نسخۀ کتاب کودک و نوجوان ویراستاری کرده بودم و از زمانی که صاحب فرزند شدم نود تا صد کتاب کودک را برای دخترم خوانده‌ام که در این میان خیلی بیشتر از قبل به ضرورت ویراستاری کتاب کودک پی بردم. وی در ادامه به دسته‌بندی واژگان کودک پرداخت و دربارۀ تکواژها و واژه‌بست‌ها (حد واسط تکواژهای آزاد و وابسته) مطالب مفصلی را مطرح کرد. او گفت: ویرایش کتاب کودک مخصوصاً در حوزۀ خردسال از جنبه‌های مختلف اهمیت دارد، یکی از این جنبه‌ها جنبۀ زبانی است که در این زمینه می‌توانیم به واژه‌بست‌ها اشاره کنیم.
وی افزود: هرچه از زبان رسمی به سمت زبان گفتاری می‌آییم کاربرد بعضی عناصر زبانی کمتر و کاربرد بعضی دیگر بیشتر می‌شود. وقتی به استفاده از زبان گفتاری در کتاب‌های خردسال روی می‌آوریم باید به کاربرد زیاد واژه‌بست‌ها، شامل تکواژها، تک‌واژگونه‌ها و … توجه کنیم. تک‌واژگونه‌ها وجه اشتراک زیادی با تکواژهای وابستۀ تصریفی دارند.
این ویراستار در ادامه به مشترکات واژه‌بست‌ها با «وند»های تصریفی اشاره کرد و گفت: هیچ‌کدام به‌صورت نهایی به‌کار نمی‌روند و معنای مستقل هم ندارند و در قالب واژه معنا پیدا می‌کنند. همچنین تفاوت‌هایی هم دارند مثلاً وندهای تصریفی حتماً به هسته می‌چسبند، ولی واژه‌بست‌ها هم میتوانند به هسته بچسبند و هم جدا از هسته بیایند. یکی از مسئله‌سازترین موارد به‌کاربردن واژه‌بست‌ها در گفتاری‌نویسی در کتاب‌های خردسال است.
به گفته قنواتی فارغ از واژه‌بست‌ها، طولانی‌نویس‌ها یکی از موارد دیگری است که در ویراستاری مشکل‌سازند. فهم اینگونه جمله‌های طولانی برای بچه‌ها مخصوصا سن زیر چهار سال بسیار سخت است و نباید استفاده شود.
در پایان این نشست مطالب چنین جمع‌بندی شد:
۱ . ویراستاران باتجربه میتوانند در ارتقای آثار تألیفی و ترجمه‌ای مؤثر باشند و به فروش آن نیز کمک کنند و مشاور ناشران باشند.
- انتخاب خلاصۀ پشت کتاب باید روان و جذاب و گویای مطالب کتاب باشد و اگر ویراستار در این امر سهیم باشد نتیجۀ بهتری حاصل می‌شود.
۳ . توجه فراوان ناشران به ترجمۀ کتاب در حوزۀ کودک و نوجوان و سرعت دادن به این امر و انتشار فراوان آثار ترجمه‌ای، که بعضاً کیفیت مناسبی ندارند، هم لطمه به زبان فارسی است هم آسیب به مخاطب.
- اگر ناشران از قانون کپی رایت حمایت کنند جایگاهشان و اررش کارشان بالاتر می‌رود.
- همراهی و همکاری نویسندگان حوزۀ کودک و نوجوان با ویراستاران، در مراحل تولید، نتیجۀ بهتری خواهد داشت.
- بهتر است نویسندگان کودک با یک ناشر همکاری کنند که هم اعتبار خودشان است و هم اعتبار ناشر حفظ شود، البته اگر تمام حقوق طرفین رعایت شود.
- بهتر است نام ویراستار در صفحۀ حقوقی کتاب تزئینی نباشد و حقیقتاً ویرایش صحیح انجام شده باشد و ناشر نیز برای این امر وقت و هزینه بگذارد.
- کتابداران، به سبب ارتباط مستقیم با مخاطبان کتاب‌ها میتوانند بازخوردهای آن‌ها را بشنوند و ثبت کنند و گزارشی از موفقیت یا عدم‌موفقیت کتاب‌ها را به ناشران و نویسندگان بدهند. به عبارتی کتابداران و ویراستاران دو همراه و همیار ناشر و پدیدآور هستند. اگر مجموعه‌ای متشکل از پدیدآور، ناشر، کتابدار، ویراستار مهیا شود، آثار منتشر شده از جوانب گوناگون سنجیده خواهد شد و حاصل آن بهبود وضعیت نشر اینگونه آثار است.
در حاشیۀ نشست، خانم میناچی پیشنهاد کرد، با توجه به تجارب همکاران کتابخانۀ حسینیۀ ارشاد در بخش کتاب کودک و تفاهم‌نامه‌هایی که این کتابخانه با برخی انجمن‌ها دارد، می‌توان جلسات یا کارگروهی متشکل از انجمن نویسندگان کتاب کودک، انجمن ناشران کتاب کودک، شورای کتاب کودک، انجمن صنفی ویراستاران و کارشناسان بخش کودک کتابخانۀ حسینیۀ ارشاد تشکیل داد و این موضوع را از ابعاد گوناگون بررسی و در مورد آن تبادل نظر کرد.
#انجمن_صنفی_ویراستاران #مهدی_قنواتی #فتح‌الله_فروغی #لیلا_میناچی #مکتبی‌فرد #ویرایش_کتاب_کودک_نوجوان #ویرایش #ویراستار
