هم‌نشینی ویراستاران، مترجمان، نویسندگان و ناشران در روز ویراستار
۱۱ بهمن ۱۴۰۳
انجمن صنفی ویراستاران هم‌زمان با یکصد سالگی استاد احمد سمیعی گیلانی در سال ۱۳۹۹پیشنهاد کرد که روز تولد ایشان را روز ویراستار بنامیم. این پیشنهاد با استقبال اهالی نشر و مدیران فرهنگستان زبان و ادب فارسی مواجه شد. با تلاش‌هایی که در این زمینه صورت گرفت این روز در سال ۱۴۰۲ در تقویم اصناف و حرفه‌ها و مشاغل ثبت شد.
استاد احمد سمیعی گیلانی که بیش از نیم‌قرن از عمر خود را در سِمت‌های سردبیری مجلات معتبری چون نشر دانش، نامۀ فرهنگستان و ویرایش و سرپرستی مجموعه‌هایی چون فرهنگ آثار (ایرانی و اسلامی) صرف کرده بود در ۲ فروردین ۱۴۰۲ درگذشت.
انجمن ویراستاران از سال ۱۳۹۹، هرساله، مراسمی در این روز برگزار می‌کند. در روز ۱۱ بهمن امسال، که به نام و یاد استاد کریم امامی نام‌گذاری شده بود، مراسمی با حضور جمعی از پیشکسوتان، ویراستاران، ناشران، مترجمان و اعضای انجمن برگزار شد. در این مراسم دکتر حسن انوری و دکتر ژاله آموزگار سخنرانی کردند.
نشست روز ویراستار با شعری از استاد بهاءالدین خرمشاهی آغاز شد که آن را عارف خرمشاهی، دبیر نشست، قرائت کرد. عارف خرمشاهی دربارۀ اهمیت و جایگاه ویراستار در نشر صحبت کرد و گام‌های انجمن را در تثبیت شغل ویراستاری و ویرایش مؤثر دانست. وی اشاره کرد که ویراستاری از نظر تاریخی به دهۀ ۱۳۳۰ برمی‌گردد و در دو رویکرد قابل بررسی است؛ رویکرد اول، ویراستاری به سبک احمد سمیعی است که در آن سبک نویسنده گم می‌شود و متن بازنویسی می‌شود و رویکرد دوم سبک ابوالحسن نجفی است که حداقل دخالت را در متن اعمال می‌کرد و تنها غلط‌ها را اصلاح می‌کرد.
نخستین سخنران این نشست، هومن عباسپور، نایب‌رئیس انجمن صنفی ویراستاران، دربارۀ اهمیت روز ویراستار صحبت کرد و اعلام کرد که هیئت‌مدیره از امسال بنا گذاشته که هر سال روز ویراستار را به نام یکی از بزرگان ویرایش نام‌گذاری کند. امسال به نام «کریم امامی» نام‌گذاری شده زیرا نخستین تلاش برای شکل‌گیری انجمن ویراستاران به همت کریم امامی و جمعی از ویراستاران بنام آن زمان انجام شده بود. خوشحالم که هم اکنون در انجمن ویراستاری بخش‌هایی چون عضوگیری و آموزش‌های حرفه‌ای ویراستاری داریم و بخشی از اهداف کریم امامی به دست ما محقق شده، این کار به‌صورت جمعی و در طول ۸ سال انجام شده است.
مسئولیت‌های انجمن ویراستاران از نگاه کریم امامی
هومن عباسپور در ادامۀ صحبت‌هایش به بخش‌هایی از سخنرانی امامی اشاره کرد که در ۱۴ اسفند ۱۳۶۹ در جمع ویراستاران ارائه داده بود. «ویرایش جدید بیشتر از ۳۰ سال در ایران سابقه دارد. بنده خودم ۲۲ سال است که رسماً به این کار آلوده شده‌ام. عرض کردم آلوده، چون ویراستاری وقتی به شخصی سرایت کرد عادت ثانویه‌اش می‌شود و در خواب هم او را رها نمی‌کند. ویراستار در تمام ساعات روز و شب در جست‌وجوی موارد قابل اصلاح است. سر میزِ ناهار می‌خواهد غذایی را که همسرش پخته ویرایش کند. در خیابان که راه می‌رود تابلو مغازه‌ها را ویرایش می‌کند و شب که تلویزیون تماشا می‌کند، به جای آنکه با لذت به تماشای برنامه بنشیند، باز در جست‌وجوی موارد قابل ویرایش است.»
در بخش دیگری از سخنرانی امامی آمده بود: «اگر جامعۀ ویراستاران ایران هیچ کار دیگری نکند جز این که سالی یک بار اهل قلم و اهل نشر و اهل تمیز را زیر یک سقف جمع کند و فرصت اختلاط را به آن‌ها بدهد، خودش کاری خواهد بود، و ای‌بسا پاره‌ای از مسائلی که در امور نشر وجود دارد، حل و فصل بشود. البته ما امیدواریم بیش از این‌ها بکنیم.»
عباسپور همچنین به مطالب دیگری از صحبت‌های امامی اشاره کرد و آن‌ها را با فعالیت‌های انجام‌شده در انجمن مقایسه کرد و گفت: برگزاری نشست فقط یکی از موارد مورد انتظار آقای امامی بود که در این سال‌ها با تلاش انجمن صنفی ویراستاران برآورده شده. عضوگیری، تعیین نرخنامه برای ویرایش، برگزاری کلاس‌های آموزشی، انتشار خبرنامه، ارائهٔ خدمات کارشناسی و معرفی ویراستار به ناشران و مؤلفان، قبول حکمیت در اختلافات پیش‌آمده، از موارد دیگری بود که استاد کریم امامی در اهدافِ تشکیل انجمن برای ویراستاران مطرح کرده بود و جای افتخار است که در این سال‌ها، تمام این موارد در انجمن صنفی ویراستاران محقق شده است.
استاد کریم امامی در ۱۳۸۴ درگذشت. او از افراد تأثیرگذار در حوزۀ ویرایش و ترجمه و نشر است که همچنان اهالی نشر خاطرات بسیاری از او دارند و از ایشان به نیکی یاد می‌کنند.
ردپای ویرایش در کتیبه
سخنران دیگر این نشست، دکتر ژاله آموزگار اسطوره‌پژوه و استاد بازنشستۀ دانشگاه تهران، گفت: من عادت ندارم خودم را نخود هر آشی کنم، مرا چه به ویراستاری! پس اجازه دهید دربارۀ ویراستاری هم به گذشته‌ها استناد کنم و به ریشه‌های ویراستاری در ایران باستان بپردازم. وی در ادامه گفت: حضور ویراستاران در دستگاه هخامنشی و بابلی کتمان‌ناپذیر است. کافی است به کتیبهٔ بیستون توجه کنیم، پنج ستون با ارتفاع ۶۰ متر، به سه زبان فارسی باستان، اکدی و ایلامی، داریوش را معرفی می‌کنند و شورش‌هایی را که در زمان او اتفاق افتاده شرح می‌کنند که مطالبی ظریف و دقیق در شیوهٔ نوشتن خود کتیبه بر آن‌ها مثبوت است. معلوم است که سنگ‌تراش به تنهایی این مطالب را در دل سنگ به‌وجود نیاورده و عقل سلیم حکم می‌کند که این مطالب بارها بررسی و ویراستاری شده‌اند تا برای ثبت در تاریخ آماده شوند.
آموزگار همچنین گفت: در نامه‌ای به‌جای‌مانده از آشوربانیپال می‌بینیم که او به حکمرانی در بابل دستور داده است که همراه با دبیران به جست‌وجوی لوحه‌ها برود. وظیفهٔ این دبیران انتقال متن‌ها به لوحه‌های گلی بوده است و آن‌ها در حین انجام این کار ویراستاری هم می‌کردند. اگر جایی از لوحه‌ها محو شده بود، آن را خالی می‌گذاشتند، اگر مطلبی نامفهوم بود، توضیحات خود را به آن‌ها اضافه می‌کردند ولی آن‌ها این توضیحات را مستقیماً به لوحه‌های اصلی اضافه نمی‌کردند، بلکه آن را بر روی موم یا آجرچوب می‌نوشتند و ضمیمهٔ لوحه‌ها می‌کردند و این کار همان ویراستاری است.
همچنین در کتیبهٔ شوش، که منشور احداث کاخ شوش است، حضور ویراستارانی در جمع‌آوری و تدوین مطالب، ضروری به نظر می‌رسید. در این منشور مسائل متعددی ثبت شده است، این‌که چگونه برای بنای کاخ شن ریختند و چگونه خشت زدند و ستون‌های سنگی را از ایلام آوردند و فیروزه را از خوارزم و چوب درخت صدر را از لبنان آورده‌اند. برای به دست آمدن همچین متن خوش‌آهنگ و یکپارچه‌ای که شامل مقدار زیادی از اطلاعات است، باید کسانی به بایگانی‌ها رجوع می‌کردند، اطلاعاتی را که در طی سالیان جمع‌آوری شده بود دسته‌بندی می‌کردند و آن را به شکل ویراسته و نهایی‌اش، که در دست ماست، تبدیل می‌کردند. در تولید آنچه از تمدن بشری در دست ماست، ویراستاران نقش مهمی برعهده داشتند.
دکتر آموزگار در پایان سخنرانی خود از زحمات ویراستاران در پیراستن متن‌ها قدردانی کرد و به آنان توصیه کرد که سعی کنند سلیقۀ خود را در ویرایش به نویسنده تحمیل نکنند.
ویراستار باید آثار مهم و درجه اول را بخواند
دکتر حسن انوری، فرهنگ‌نگار برجسته، در صحبت‌های خود تعریفی از ویراستاری ارائه داد و گفت: نوعی از زبان وجود دارد که در آن ضعف و غلط و عنصر نامطلوب وجود ندارد. ویراستاری یعنی تبدیل متنی که این صفات را ندارد به متنی که این صفات را دارد. اما زبان معیار چگونه حاصل می‌شود؟ رفتن به کلاس ویراستاری، و مطالعهٔ «غلط ننویسم» و «فرهنگ درست نویسی» و «درست و نادرست» برای این امر کافی نیست. ویراستار باید آثار مهم و درجه اول بسیاری بخواند. مثلاً باید مقالات دکتر خانلری را، نه یکی دوبار، که ده بار خوانده باشد. در گذشته هم این کار را می‌کردند. درگذشته، به جای وزارت‌خانه، دیوان وجود داشت، از جمله دیوان رساله و دیوانه خراج که در این دیوان‌ها برای این‌که دبیرِ خوب تربیت کنند از آن‌ها می‌خواستند که آثار خوب فارسی را حفظ کنند. دبیران برای این‌که بتوانند نامه‌های خوبی بنویسند و مکاتبات حاکمان را انجام دهند، گلستان سعدی و مقامات حریری (به زبان عربی) را حفظ می‌کردند. با این کار ساخت‌های زبان معیار در ذهنشان تثبیت می‌شد. ذهن است که باید به جمله‌ها واکنش نشان بدهد. کتاب فرهنگ درست‌نویسی خود‌به‌خود به جمله‌ها واکنش نشان نمی‌دهد. اگر زبان معیار جزو ذهنیت شما نباشد، نمی‌توانید ویراستار خوبی باشید.
دکتر انوری، دربارۀ اهمیت زبان فارسی گفت: زبان فارسی از زبان‌های ظریف و خوش‌آوای جهانی است. کدام زبان را می‌شناسید که آثار برجسته‌ای چون شاهنامه، دیوان حافظ و گلستان سعدی داشته باشد؟ شاهکار‌های به‌جامانده به زبان فارسی در زمرهٔ بهترین آثار ادبی جهان‌اند.
وی دربارۀ جایگاه شاهنامه در ادبیات جهان گفت: شاهنامه در رتبۀ اول چهار اثر برتر شناخته شده در جهان است. یعنی به ترتیب رتبۀ اول: شاهنامه از فردوسی کبیر، رتبۀ دوم: ایلیاد از هومر، رتبۀ سوم: کمدی الهی دانته و در رتبۀ چهارم: مجموعه آثار شکسپیر است. این چهار اثر یادآور شکوه ادبی بشری است.
دکتر انوری در ادامه اضافه کرد: از هر کدام از این چهار اثر ادبی یک جمله انتخاب شده، از کتاب شاهنامه «توانا بود هر که دانا بود…»، از مجموعۀ شکسپیر «بودن یا نبودن»، از کمدی الهی جمله‌ای که زئوس در خطاب به آدمیان در سفر به جهان بعدی دارد، همچنین از ایلیاد و ادیسه این جمله مشهور که «من نیرومندترینم هر که باور ندارد بیازماید». آن‌ها، پس از خوانش این چهار جمله، جملۀ شاهنامه را از همه انسانی‌تر و درست‌تر و دارای بقای بیشتری یافتند.
دکتر انوری دربارۀ زبان فارسی گفت: زبان فارسی رشتهٔ پیوند اقوام مختلف ایرانی است و این زبان با هویت ملی ما گره خورده است. اهمیت دیگر زبان فارسی این است که گویشوران زیادی دارد. علاوه بر ایرانیان، ساکنان هرات در افغانستان و جمع کثیری از ساکنان تاجیکستان به فارسی حرف می‌زنند و سال‌هاست که کتاب‌های آموزش زبان فارسی ما در سراسر دنیا به اقلیت‌های فارسی‌زبان در کشورهای دیگر آموزش داده می‌شود. تخمین زده می‌شود که ۳۰۰ میلیون فارسی‌زبان در جهان وجود دارد. و با این توضیحات باید گفت تا زمانی که تمدن در جهان وجود دارد، زبان فارسی هم پاینده خواهد بود.
دستاوردهای انجمن
مهناز مقدسی، دبیر انجمن و سخنران بعدی این نشست، دربارۀ گرفتن مجوز این انجمن از وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی گفت: این انجمن که مجوز خود را از وزارت کار دریافت کرده، توانست با مکاتبه و پیگیری و همکاری با سایر انجمن‌ها، زمینه را برای عقد تفاهم‌نامه‌ای میان وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فراهم کند که به‌استناد این تفاهم‌نامه، انجمن‌هایی که فعالیت آن‌ها در حوزهٔ فرهنگ، هنر و رسانه باشد، بتوانند مطابق با شیوه‌نامه‌ای جدید فعالیت کنند. انجمن صنفی ویراستاران به‌موجب این تفاهم‌نامه در سال ۱۴۰۰ کشوری شد، اما با تغییر دولت، این تفاهم‌نامه و مجوز کشوری انجمن ویراستاران ملغی شد و به ناچار این انجمن فقط توانست حوزهٔ جغرافیایی خود را از شهر تهران به استان تهران تغییر دهد. مقدسی اظهار امیدواری کرد که با تلاش‌هایی که صورت گرفته امید است دوباره این تفاهم‌نامه به جریان بیفتد و انجمن صنفی سراسری ویراستاران احیا شود.
مقدسی با اشاره به تأکید رئیس هیئت‌مدیره، خانم گلی امامی، بر توسعۀ امر آموزش، اعلام کرد که بخش آموزش به مدیریت آقای مهدی قنواتی تاکنون بیش از ۹۰۰ دانشجو را آموزش داده است. این دانشجویان در مجموع در هفت دورۀ جامع نگارش و ویرایش و سه دورۀ جامع نگارش و ویرایش متون کودک و نوجوان و چندین کارگاه جنبی آموزش دیده‌اند.
مقدسی در پایان به مهم‌ترین فعالیت‌ها و دستاوردهای انجمن اشاره کرد از جمله تعیین نرخ‌‌نامۀ ویرایش و قراردادن آن در وبگاه انجمن، تهیۀ نمونۀ قرارداد برای ویراستاران و ناشران، انتشار خبرنامه، انتشار ویژه‌نامۀ روز ویراستار، تأسیس رادیو ویرایش، انتشار چند جشن‌نامه و یادنامه و نیز سه نوبت اهدای کتاب به کتابخانه‌ها.
او افزود هر سال که پیام تبریک دانش‌آموزان مدرسۀ دخترانۀ طیبۀ نصیرآباد به انجمن می‌رسد خوشحال می‌شویم که توانسته‌ایم حدود ۱۳۰۰ عنوان کتاب را در سال ۱۴۰۰ به این مدرسه اهدا کنیم.
خانم گلی امامی، رئیس هیئت‌مدیره، در ادامۀ جلسه، با تبریک روز ویراستار به حاضران و تشکر از اعضای انجمن و برگزارکنندگان نشست، به تلاش‌های این انجمن برای شغلی که چند سال پیش اصلاً شناخته‌شده نبود اشاره کرد و گفت با ثبتِ روز ویراستار می‌توان گفت روزگاری نجف دریابندری می‌گفت اگر جوانی به خواستگاری دختری برود و بگوید ادیتور و ویراستار است، کسی شغل او را به رسمیت نمی‌شناسد اما امروز همه این شغل را می‌شناسند پس مبارک است این روز به همۀ ویراستاران که در تقویم نیز ثبت شده‌اند.
اصغر مهرپرور، عضو هیئت‌مدیرهٔ انجمن با یادکرد تلاش‌های کریم امامی گفت: «من ۵۹ سال خدمت‌گذار نشر ایران بوده‌ام و بیش از پنجاه سال شاگرد استاد امامی بوده‌ام و بسیار از ایشان آموخته‌‌ام. خانم امامی چند سال پیش ساعت استاد امامی را به من هدیه داد، ساعتی که ۵۰ سال دست آقای امامی بوده و من هر روز این ساعت را به یاد ایشان در دست می‌کنم. مهرپرور از خادمان نشر قدردانی کرد و گفت که ما قدردان زحمات کسانی چون کریم امامی هستیم.
تقدیر از پیشکسوتان نشر و ویرایش
هیئت‌مدیرۀ انجمن ویراستاران در بخش انتهایی این نشست از پنج پیش‌کسوت حوزۀ نشر و ویرایش قدردانی کرد. این قدردانی سومین مراسم قدردانی از پیشکسوتان بود که در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ اولین و دومین مراسمِ آن برگزار شده بود.
در این مراسم از استادان حسن انوری، ژاله آموزگار، فریبرز مجیدی، ع. پاشائی، محمدرضا شیروانی تقدیر شد و جوایزی از طرف انجمن و مؤسسۀ فرهنگان و ایران کتاب به آنان اهدا شد.
برنامه‌های دیگر روز ویراستار
در مراسم روز ویراستار فیلم مستندی از کریم امامی نشان داده شد. این فیلم بخشی از مستند یک ساعته‌ای بود با نام از پست و بلند ترجمه که در سال ۱۳۷۸ به همت امیرحسین بهبهانی تهیه شده ولی اکران نشده بود. همچنین چند گزارش تصویری «تاریخچۀ ویرایش»، «مروری بر فعالیت‌های انجمن»، «گزیدۀ عکس‌های کریم امامی» (که ایشان از چهره‌های فرهنگی و جلسات کتاب امروز عکاسی کرده بود) به نمایش درآمد.
در این نشست بیش از ۲۲۰ ویراستار، مترجم، نویسنده، ناشر و اعضای هیئت‌مدیرۀ پیشین و کنونی انجمن و دانشجویان دوره‌های انجمن حضور داشتند.
برخی شخصیت‌های سرشناس که در این مراسم شرکت کردند بدین قرارند: آقایان و خانم‌ها: اسماعیل جنتی، سام گیوراد، بهروز صفرزاده، مهشید نونهالی، نرگس پرویزی، نورالله مرادی، محبوبه مهاجر، ایران گرگین، شهناز خانلو، فرخنده آقایی، اکرم سلطانی، فهیمه شانه، مزدک انوشه، محمد تقی‌زاده، دکتر گلشنی، شهلا انتظاریان، محمدرضا مرعشی‌پور، حمیدرضا مهاجرانی، زینب یونسی، محسن صلاحی‌راد، پوریا گل‌شناس، حامد ارم‌جو، ارسلان فصیحی، فرمهر منجزی.
از ناشران و مرکز فرهنگی: مسعود کازری (نشر خورشید)، منصور کازری (نشر مهناز)، آقای رئیس دانا (نشر نگاه)، آقای رامسری (نشر معین)، آقای فخری‌زاده (نشر روزنه)، کامران خسروی (سایت آوانگارد)، فتح‌الله فروغی (نشر شورا)، عاطفه محمدی و مجید شاه‌بداغی (کوئیک استودیو)، اشکان محمدی (ایران کتاب)، سیمه خاتونی (خبرگزاری ایبنا)، وحید شایسته (مدیر شهر کتاب اردیبهشت)، عسل ریحانی (نشر چامه)، سمانه رزاقی (نشر نفیر)، محمدعلی مدنی (انتشارات تصمیم)، نیلوفر تیموریان (انتشارات ایران باد)، احمدرضا حجارزاده (خبرنگار)، محمد صابری (خبرنگار)، پژمان موسوی (سردبیرمجلۀ تجربه)، آقای مختارپور (از مدیران مؤسسه فرهنگان)، آقای صادقیه (مدیر منابع انسانی ایران کتاب)
شعر استاد بهاءالدین خرمشاهی برای انجمن ویراستاران
از فرانکلین سنت ما شد به ما آموخته
داده شد آموزش این سنت به چند آموزگار
از چراغی می‌شود روشن بلی صد‌ها چراغ
چون تو یاری پروری، او پرورد بسیار یار
چندسالی کمتر از سال هزار و چارصد
مجمع ویراستاران هودجی شد راهوار
تا که علم و فن ویرایش شود مردم‌پسند
هر به سالی یا دو سالی دوره‌ای شد برگزار
