انجمن صنفی ویراستاران با همکاری مؤسسۀ خانۀ کتاب و ادبیات ایران روز سه‌شنبه ۲۷ آبان ۱۳۹۹ نشستی را برای بررسی ویرایش در متون کودک و نوجوان برگزار کرد.
در آغاز نشست دکتر مریم جلالی سخنانش را با ذکر این نکته آغاز کرد که ویرایش کمک می‌کند متن برای کودک و نوجوان قابل‌دسترس‌تر شود. ویراستار برای ویرایش خوبِ یک اثر باید رابطۀ نزدیک و مستمری با کودکان داشته باشد. ذائقۀ مخاطب را باید با انتشار و عرضۀ کتاب خوب پرورش داد و وقتی این ذائقه پرورش یافت خودش تشخیص می‌دهد که کدام متن خوب است و کدام متن خوب نیست. به گفته وی نویسنده و ویراستار باید با دایرۀ واژگانی کودک و نوجوان آشنا باشند و متنی را که برای او می‌نویسند مشخص کنند، مثلاً اگر متن علمی است باید دایرۀ واژگان علمی کودک را بشناسند و مطابق آن کتاب را بنویسند. دانش اولیه برای نوشتن مطلب باید برپایۀ دانستههای کودک باشد نه دانستههای نویسنده. بر همین اساس نیز باید زبان نوشتار را با نوع نوشته و مخاطب آن هماهنگ و همسو کرد. استفاده از زبان گفتاری نیز در متن کودک باید منطبق با دانستههای کودک باشد. گاهی نویسنده ناگزیر است متن را در نوشتار بشکند، چون زبان گفتاری بخشی از زندگی ماست و گاه کودک با نوشتۀ گفتاری ارتباط بهتری برقرار می‌کند و آن را بیشتر می‌پسندد چون متن صمیمی‌تر می‌شود.
به گفته دومین سخنران این نشست، دکتر محمد گودرزی دهریزی، ویرایش کتاب‌های کودک به سه ویراستار نیاز دارد: ویراستارِ داستان‌نویس، ویراستارِ کودک، شخصِ ویراستار. جایگاه زمانی این ویراستاران بسیار مهم است. اولین وظیفۀ ویراستار داستان‌نویس این است که متن را با صدای بلند بخواند و مثل یک غریبه با آن برخورد کند. به تعبیری او باید خود را اولین مخاطب کتاب بداند. ویراستار داستان‌نویس باید از فکر اصلی اثر درک و دریافتی درست داشته باشد. مثلاً اینکه آیا فکر این اثر منطقی است؟ بامعناست؟ آیا کودکانه است؟ آیا این اثر به پنج استفهام اصلی در نوشتن (چه کسی؟/ چه؟/ چه‌وقت؟/ کجا؟/ چرا؟) پاسخ دقیق می‌دهد؟ گودرزی ارائۀ اثر به ویراستار کودک را زمانی می‌داند که نویسندۀ اصلی کارش با متن تمام شده باشد.
به زعم وی، نویسندۀ کودک برای اینکه متن را ادبی کند از سه شگرد استفاده می‌کند: آهنگین‌کردن کلام، تصویرسازی، آشنایی‌زدایی و برای اینکه در این امر موفق باشد گاه بهتر است کلماتی را بشکند یا به زبان گفتاری بنویسد. اساساً گاهی گفتاری کردن کلمات موجب می‌شود که متن صمیمی و آهنگین بشود و این از شگردهای نویسندگی کتاب کودک است. وی دربارۀ واژگان کودک و نوجوان گفت که برای استخراج لغات این گروه سنی، تا زمانی که فرهنگ واژگانی برای آن‌ها نوشته نشده باشد، می‌توان از دو راه بهره برد:
- رجوع به کتاب‌های درسی کودکان و نیز نشریات خاص متعلق به این گروه سنی
- مراودۀ نزدیک و مستمر با آن‌ها
در ادامه، مهدی قنواتی توضیحاتش را با صحبت درباره اهمیت زبان کودک شروع کرد. یکی از موضوعات مطرح در زبان گونه زبانی یا مراتب زبانی (فخیم/ ادبی/ معیار/ کوچه‌بازاری) است. اینکه در متون مختص کودک از کدام گونه باید بهره برد و آن گونه زبانی را با چه استدلالی باید انتخاب کرد، نیازمند بحث و بررسی است، اما برای کودک باید در چارچوب زبان معیار نوشت چون کودک در جایگاهی نیست که به‌راحتی بتواند گونه‌های متعدد زبانی را از هم تفکیک کند. لذا شناخت ویژگی‌های این زبان معیار هم برای نویسنده و هم برای ویراستار بسیار مهم است. به بیان دیگر، هرچه نویسنده و ویراستار گونۀ زبانی مربوط را بهتر بشناسد می‌تواند محتوا را آسان‌تر به کودک منتقل کند. شناخت عناصر ادبی از دیگر موضوعاتی است که وی به آن اشاره کرد. قنواتی ویرایش متن کودک را به مراتب دشوارتر از ویرایش متن بزرگسال خواند.
آخرین سخنران، فهیمه شانه، از وظایف و مسئولیت‌های ویراستار سخن گفت. وی ویراستار را خدمتگزار متن توصیف کرد؛ به این معنا که ویراستار حق دخالت و تغییر در محتوای اثر اصلی را ندارد. او فقط می‌تواند پیشنهاد بدهد. به‌زعم وی در ویرایش متون ترجمه ویراستار باید منتقدانه به متن نگاه کند و به اقتضائات فرهنگی زبان مقصد توجه ویژه داشته باشد. در این نوع از ویرایش تمام تغییرات باید با تأیید مترجم یا نویسنده باشد. موارد اختلاف بین ویراستار و نویسنده یا ویراستار و مترجم نیز باید با وساطت و دخالت ناشر به‌صورت بینابینی حل شود. وی همچنین اشاره کرد که ویراستار کودک باید دربارۀ ادبیات کودک و ویژگی‌های این ادبیات اطلاعات داشته باشد و بتواند پیشنهادهای بجا و مناسب به صاحب اثر بدهد.
در پایان نشست دربارۀ ضرورت تدوین فرهنگ واژگان گروه‌های سنی خردسال، کودک و نوجوان صحبت شد و اینکه تدوین چنین فرهنگی مستلزم کارهای پژوهشی است و بهتر است اهالی نشر کودک برای عملی شدن این موضوع اقدامی جدی کنند.
گزارش از زهرا فرهادی‌مهر
