نویسنده: سمیه حسنی

باورها و معتقدات خرافی در ترجمه

| حسن هاشمی میناباد | منتشرشده در: جهان کتاب، سال بیست و ششم، شمارۀ 1 ـ 3، فروردین ـ خرداد 1400|

آشنایی با فرهنگ و آداب‌ورسوم زبان مبدأ و اعتقادات و باورهای اهل آن زبان از ضروریات ترجمه است. زبان و فرهنگ ارتباط تنگاتنگی با هم دارند و بر هم اثر می‌گذارند و از همدیگر متأثّر می‌شوند، و این دو مقوله درواقع جدایی‌ناپذیرند. «ترجمه کردن» در مقام یک عمل و فعالیت، و «متن ترجمه‌شده» در مقام محصول این کار را نمی‌توان از مفهوم فرهنگ تجزیه کرد.

عناصر و مفاهیم فرهنگی در زبان به‌صورت واژه و کلمه تجلّی پیدا می‌کنند و به‌اصطلاح «کلامی» (verbalized) می‌شوند. واژه‌های فرهنگی اقلامی هستند که به مفاهیم، روابط، پدیده‌ها، ابزارها، باورها، و به‌طورکلی جنبه‌های مادی و معنوی جامعه‌ای خاص مربوط می‌شوند و مقیّد به آن فرهنگ (culture-bound) هستند.

اعتقادات، باورها، خرافات، خواب‌گزاری‌ها، چیستان‌ها و جز آن طبعاً در زبان متبلور می‌شوند و مترجم برای درک پیام متن، و غرض و مقصد و نیّت گوینده و نویسنده باید با این عناصر فرهنگی آشنایی داشته باشد. هر قدر میزان اطلاع مترجم از این اقلامْ بیشتر باشد، موفقیت بیشتری در برگردان متن به دست می‌آوَرَد.

توانش ترجمه مجموعه‌ای است از دانش‌ها، اطلاعات، مهارت‌ها، استعدادها، قابلیت‌ها، روش‌ها، رفتارها و نگرش‌هایی که مترجم حرفه‌ای در خود دارد و ترجمه‌آموز نیز باید از آن‌ها برخوردار باشد. مدل‌های مختلفی از توانش ترجمه ساخته‌وپرداخته شده که جنبه‌های آکادمیک و آموزشی و کاربردی دارند. یکی از مؤلفه‌های مهم توانش ترجمه تسلّط بر فرهنگ و مبدأ و فرهنگ مقصد است که آشنایی با آداب‌ورسوم، باورها و معتقدات خرافی را نیز در بر دارد. مترجم باید از سنت‌ها و ارزش‌ها و اعتقادات و رفتارهای جامعۀ مبدأ و جامعۀ مقصد آگاه باشد تا بتواند در این فرایند ارتباط بینازبانی به نحو احسن توفیق یابد (هاشمی میناباد، 1399: 8، 32).

فرهنگ‌ها شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با هم دارند. این امر در مورد آداب‌ورسوم و باورها و معتقدات خرافی هم صدق می‌کند. این شباهت‌ها یا تمام و کمال و مطلق‌اند یا نسبی. گربۀ غربی‌ها نُه جان دارد و سگ ما هفت جان؛ در ایران اگر کسی ته‌دیگ زیاد خورده باشد، روز عروسی‌اش باران می‌آید؛ اما در جوامع انگلیسی‌زبان، باران در روز عروسی برای عروس شگون ندارد؛ غربی‌ها برای خلاص شدن از شرّ مهمانِ مزاحم زیر صندلی‌اش فلفل می‌ریزند و در ایران توی کفشش نمک می‌ریزند.

کار دیو در ایران و کار ارواح خبیث در دنیای غربْ وارونه است؛ شکستن آینه در هر دو فرهنگ شگون ندارد، به‌ویژه آینۀ عقد یا آیین بخت در میان ما؛ در هر دو فرهنگ برای درمان کسی که دچار سکسکه شده ترساندن او توصیه می‌شود؛ در هر دو فرهنگ کشیدن تک‌موی سفید باعث بیشتر شدن موهای سفید می‌شود؛ اعتقاد به چشم‌زخم در هر دو فرهنگ وجود دارد.

آن‌ها گُل‌مژه را با مالیدن انگشتر عروسی و حلقۀ ازدواج درمان می‌کنند و ما با گفتن «سنده، سلامت می‌کنم، خودم رو غلامت می‌کنم. اگه چشمم‌و خوب نکنی،…»

در کرمانشاه اگر کسی خواب ببیند، چه خوب چه بد، می‌رود سرِ آب و سه بار می‌گوید: «خواب دیدم، خواب دیدم، یا الله، یا محمد، یا علی، خوبه» (درویشیان 1356: 26). در جوامع انگلیسی‌زبان اگر کسی خواب بد ببیند، بلافاصله بعد از بیدار شدن سه بار تف می‌کند.

کسی که در طول روز کج‌خلق و بداخلاق است در نظر ما از دندۀ چپ بلند شده و در نظر آن‌ها با پای چپ و از طرفِ عوضی تخت‌خواب بلند شده (got up on the wrong side of the bed).

دیدن کلاغ برای ما چندان شگون ندارد، اما برای آن‌ها دیدن یک کلاغ نشان غم و اندوه، دو کلاغ نشان شادی و سرور، سه کلاغ نشان عروسی و چهار کلاغ نشان تولّد است. در ترجمۀ این‌گونه مطالب طبعاً سبکی برابر یا مشابه را انتخاب می‌کنیم. ساختار این تفأل کلاغ شباهت دارد به ترانۀ عامیانۀ فارسی زیر:

هر که دارد خالِ رو؛ آن نشان آبِرو

هر که دارد خال پا؛ آن نشان کربلا

هر که دارد خال دست؛ آن نشان دولت است

هر که دارد خال سر؛ بر خلایق تاجِ سر

هر که دارد خال گُرده؛ آن نشان عمه‌گرگه

حال تفأل کلاغ را در الگوی خالۀ فارسی می‌ریزیم:

یک کلاغ، و آن (باشد) نشان غم و اندوه

دو کلاغ، و آن (باشد) نشان شادی و سرور

سه کلاغ، و آن (باشد) نشان عروسی و سور

چار کلاغ، و آن (باشد) نشان زاد و رود.

گربۀ سیاه برای ایرانیان شگون ندارد، اما برای عروس فرنگی خیلی خوش‌یمن است. برای ما تالشی‌ها دیدن روباه مخصوصاً در آغاز روزْ سعد است و دیدن خرگوشْ نحس.

اگر دختر ازدواج‌نکرده‌ای در ایران انگشتر عروسی و حلقۀ ازدواج کسی را دستش کند، اتفاق بدی نمی‌افتد؛ اما اگر دختر فرنگی این کار را بکند، در خانه می‌ماند و می‌تُرشد.

معتقدات و باورهای عامیانه و امثال آن‌ها را می‌توان در کتاب‌های فرهنگ مردم و فولکلور، و تک‌نگاری‌های شهرها و روستاهای ایران یافت. اثر ارزشمند کتاب کوچه از احمد شاملو بخش‌های ویژه‌ای را به باورهای توده، آداب‌ورسوم، آیین‌ها، خواب‌گزاری، و… اختصاص داده. با خرافات و باورهای عامیانه، سعد و نحس و شگون‌های جوامع انگلیسی‌زبان می‌توانید در منابع انگلیسی کتاب‌نامۀ این مقاله آشنا شوید.

در این بخش متن‌هایی را می‌آورم که درک آن‌ها مستلزم آشنایی مترجم با آداب‌ورسوم و باورهای خرافی انگلیسی‌زبانان است. بهتر است ابتدا متن‌ها را و سپس توضیحات آن‌ها را بخوانید تا دریابید آشنایی عمیق با فرهنگ زبان مبدأ چقدر برای مترجم اهمیت دارد.

1) A: I’ve never had such a big part in a play before. Wish me luck.

2) B: Go out there and break a leg.

3) A: I’ll see you later.

4) B: Where are you going? You just got here.

5) A: Yea, and in the five minutes I’ve been here, you’ve scratched your nose a dozen times. I’m in no mood for a quarrel.

6) Pam and Jill were walking home from school together, just as they did every day. As they came to the mailbox on the corner, Pam moved to the left and Jill to the right. Both girls laughed and said, “Bread and butter.”

7) A: Hi, Al. Heard you had a visit from the stork the other day?

8) B: Sure did! A bouncing baby boy!

9) A: Are you ready for the big test in math today?

10) B: Yes. I didn’t study much, but I’ve got my rabbit’s foot right here.

11) A: Why do you keep opening and closing your umbrella? Do you think it’s going to rain inside the house?

12) B: No. I couldn’t get it to open the last time it rained. I’m trying to fix it.

13) A: Well, to protect us all, fix it outdoors.

14) (Collins 2004)

 

توضیحات

1. هنرمندی دلواپس است و نگران، که مبادا نقش بسیار مهمی را بد بازی کند؛ و از دوستش می‌خواهد برایش دعا کند. دوستش هم در جوابش می‌گوید: «برو روی صحنه؛ ان‌شاءالله پایت بشکند.» این دیگر چه‌جور رفیق شفیقی است؟ اما نکته در این است:

گاهی می‌توان ارواح خبیثی را که دور و بر انسان‌ها پرسه می‌زنند و حرف‌های آدم‌ها را می‌شنوند، گول زد. غربیان معتقدند که کارِ ارواح پلیدْ وارونه است. اگر کسی قبل از این‌که هنرمندی روی صحنه برود برایش دعا و آرزوی موفقیت بکند، ارواح خبیث برعکسِ آن را می‌کنند. دعای خیر برای هنرمند درواقع برایش در این لحظه بدشانسی می‌آوَرَد؛ اما اگر کسی بگوید «پایت بشکند»، ارواح پلید برعکسِ آن عمل می‌کنند و ناخواسته موجبات موفقیت هنرمند را فراهم می‌سازند.

2. اگر کسی مدام دماغش را بخاراند، با دیگران دعوایش می‌شود.
3. وقتی کره به نان مالیده می‌شود، کره به خوردِ نان می‌رود و دیگر هرگز نمی‌توان آن دو را از هم جدا کرد. وقتی دو دوست صمیمی که دارند با هم راه می‌روند از هم جدا می‌شوند به همدیگر می‌گویند (bread and butter) تا هیچ‌چیز آن‌ها را از هم جدا نکند.
4. غربی‌ها به بچه‌هایشان می‌گویند که لک‌لک برای آن‌ها نوزاد می‌آوَرَد.
5. پنجۀ خرگوش برای آدمْ خوشبختی، ثروت و موفقیت می‌آورد.
6. چتر در اروپا ابتدا برای محافظت از گرمای خورشید به کار رفت. به این دلیل، اگر کسی داخل خانه چتر را باز کند، به خورشید بی‌احترامی کرده. باز کردن چتر داخل خانه برای اهل خانه شگون ندارد و برای آن‌ها بدیمنی می‌آوَرَد.

مترجم هرقدر هم به زبان و فرهنگ مبدأ و مقصد مسلّط باشد، باز هم خلأ اطلاعاتی دارد و به منظور شناخت باورهای عامیانه به مراجعه به منابع مرجع نیازمند است. از طرف دیگر چه‌بسا در مواردی با خلأ زبانی و فرهنگی روبه‌رو شویم (که به ترجمه‌ناپذیری می‌انجامد). برای این وِرد زودخوابی و سحرخیزی کرمانشاهی (درویشیان 1356: 40، 52) نتوانستم معادل یا مشابهی در منابع انگلیسی دم دستم پیدا کنم.

مادربزرگ رو کرده بود به متّکا و گفته بود: «ای متّکا، دِین و گناه سه راهدار و سه جاهدار و سه گمرک‌چی به گردنت، اگر زود به خوابمان نکنی.» (راهدار یعنی دزد و جاهْدار یعنی ثروتمند.)

مادربزرگ سرش را می‌گذاشت روی متّکا، ولی بعد از چند لحظه سرش را برمی‌داشت و به متّکا می‌گفت: «ای متّکا، دِین سه راهدار و سه جاهدار و سه گمرک‌چی به گردنت، اگر فردا با خورشید بیدارم نکنی.»

امکان دارد باور خرافی یا رسم خاصی در فرهنگ دیگر نباشد. در آن صورت، مترجم خلاقیت خود را به کار می‌اندازد تا پیام مورد نظر را به شکلی مطلوب و تأثیرگذار انتقال دهد تا عنصری از پیام متن اصلی ناگفته نماند. درویشیان (همان 42) برای طلب باد خنک هم وِردی دارد که برگردان آن خلاقیت مترجم را می‌طلبد.

شب‌های تابستان… مادربزرگ برای این‌که باد بیاید و خنکمان بشود، هفت‌تا آبادی می‌شمرد: «بادْ باد، هارون‌آباد؛ بادْ باد، حسن‌آباد؛ بادْ باد، اسدآباد…» بعد هفت‌تا کچل آشنا می‌شمرد: «کچلْ کچل، حاجی کچل؛ کچل کچل، برا خاص کچل…»

دقّت کنید که امکان دارد پدیده‌ای در هر دو زبان وجود داشته باشد، اما نقش و طرز کار و کاربرد آن متفاوت باشد. غربی‌ها هم مثل ما جِناغ (wishbone؛ لفظاً به معنای استخوان آرزو) می‌شکنند، ولی روشِ کار آن‌ها متفاوت است: وقتی دو نفر جناغ را می‌کشند تا بشکند، برنده کسی است که بزرگ‌ترین قطعۀ جناغ در دستش باقی می‌ماند. حالا او می‌تواند یک آرزو بکند. (در ضمن برای تحقّق آرزو نباید آن را با کسی در میان گذاشت.) در شمال انگلستان دختری که در جشن کریسمس تکۀ بزرگ جناغ نصیبش می‌شود، اگر آن را در روز سال نو بالای درِ خانه‌اش آویزان کند، اولین مردی که از زیر آن رد شود، شوهر آیندۀ اوست.

علاوه بر خلاقیت مترجم، راهکارها و فنون گوناگونی برای ترجمه باورها و معتقدات خرافی هست که بسته به نوع باور و ویژگی‌های زبانی و فرهنگی آن و بسته به متن و موقعیت و مخاطب و دیگر عوامل دخیل در ترجمه می‌توان یک یا ترکیبی از آن‌ها را به کار گرفت. برخی از این راهبردها و استراتژی‌ها عبارت‌اند از تغییر شیوۀ بیان یا زاویه دید، معادل فرهنگی، همانندسازی، جایگزینی فرهنگی، پیوند یا کاشت فرهنگی، و گرته‌برداری (هاشمی میناباد 1396: 255-263).

اکنون برای حسن ختام برخی از باورهای جوامع انگلیسی‌زبان را می‌آوریم.

• با یک کبریت هرگز نباید سه سیگار را روشن کرد.
• عدد 13 نحس است و جمعه شگون ندارد. نحس‌تر از همه، روز جمعه‌ای است که سیزدهمِ ماه باشد.
• اسکناس دو دلاری یادآور ورقِ دولو (deuce) است و آن هم یادآور شیطان (devil). برای رفع نحوستِ اسکناس دو دلاری باید یک گوشۀ آن را پاره کرد و دور انداخت.
• اگر کسی دکمه‌های لباسش را بالا و پایین ببندد، دچار بدبیاری می‌شود. برای رفع آن باید لباس را کاملاً از تنش دربیاورد و دوباره بپوشد.
• اگر صبح ساعت 7 آواز بخوانی، ساعت 11 گریه می‌کنی.
• پوستۀ تخم‌مرغ را کاملاً باید له کرد، وگرنه ممکن است جادوگری از پوستۀ خالی قایقی بسازد و کشتی‌ها را در دریا غرق کند.
• آخرین تکۀ غذا در ظرف را نباید خورد، وگرنه خورندۀ آن یا یالقوز می‌ماند یا ازدواجش خیلی زود از هم می‌پاشد.
• اگر کسی شیر را روی زمین بریزد، یک هفته تمام دچار بداقبالی می‌شود.
• خوردن ماهی از کلّه تا دُمش خوشبختی می‌آوَرَد.
• دختر در سال کبیسه می‌تواند از پسر خواستگاری کند. اگر مردی پیشنهاد ازدواج زنی را در این سال رد کند، سرتاسر آن سال بدبیاری می‌آورد.
• بچه باید دندان شیری‌اش را که افتاده زیر بالشش بگذارد تا «پَری دندان» بیاید و پولی زیر بالشش بگذارد.
• اگر چنگال و قاشق روی میز غذا به‌صورت ضربدر قرار بگیرند، دعوا می‌شود.
• در انتهای رنگین‌کمان یک خُمرۀ پر از طلا و جواهر چال شده.

 

کتابنامه

انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم (1371). گذر و نظری در فرهنگ مردم، تهران: اسپرک.

شاملو، احمد (87-1357). کتاب کوچه، تهران: مازیار.

شکورزاده بلوری، ابراهیم (1393). عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران: مازیار.

درویشیان، علی‌اشرف (1356). از این ولایت، تهران: شبگیر.

هاشمی میناباد، حسن (1396) « ابزارهای مفهومی نقد ترجمه (2( : فنون و راهبردها، تکنیک‌ها و تاکتیک‌ها»، فصلنامۀ نقد کتاب ادبیات، س 3، ش 12، ص 247-268.

ـــــــــــ (1399). «توانش ترجمه، نگاهی نو به صلاحیت‌های مترجم». نشر دانش، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

هدایت، صادق (1356). نیرنگستان، تهران: جاویدان.

ـــــــــــ (1395). فرهنگ عامیانۀ مردم ایران، تهران: نشر چشمه.

Collins, Harry (2000) 101 American Customs, Illinois: Passport Books

ـــــــــ (2004) 101 American Superstition, Illiniois: Passport Books

Bonnerjea, D. (1972) A Dictionary of Superstitions and Mythology, London: Folk Press

Radford, Edwin and Mona A. Radford (1946) Encyclopedia of Superstition, New York: Phylosophical Library

Platt, Charles (1973) Popular Supersititions, London: Herbert Jenkins

Rodes, C. (2012) Black Cats and Evil Eyes: A Book of Old Fashioned Supersititions, London: Michael O Mara Books

Waring, Philippa (1978) Dictionary of Omens and Supersititions, London: Treasure Books

مترجمی که در میانه نیست!

گفت‌وگویی با استاد ابوالحسن نجفی

| زهرا بخشی، محمدنوید بازرگان | منتشرشده در: جهان کتاب، سال بیست و پنجم، شمارۀ 4 ـ 6، تیر ـ شهریور ۱۳۹۹|

پیش‌درآمد

یک صبح آفتابی است در روز بیست و پنجم تیرماه 1392 و ما به‌شتاب از پله‌های ورودی فرهنگستان زبان و ادب فارسی به بالا می‌رویم تا مبادا در مصاحبه‌ای که با استاد نجفی داریم، تأخیر کنیم^*. گفتگو با مردی که در آستانۀ هشتادوپنج‌سالگی همچنان سرزنده و پویا، گرم کار ترجمه، ویرایش و نگارش است. او را در اتاقی در طبقۀ دوم ساختمان که روشن و ساده است می‌یابیم، با پیراهنی لیمویی‌رنگ که چهرۀ باز و چشمان صمیمی‌اش را روشن‌تر کرده است. پشت سر، قفسه‌های کتاب است و روی میز تمیز و آراسته.

مرد می‌نشیند و با ته‌لهجۀ کمرنگ اصفهانی به ایجاز خوش‌آمد می‌گوید. میانه‌قامت و لاغرمیان است با پیشانی فراخ و موهایی سپید و کم‌پشت که به عقب شانه شده است. به انگشتان ظریفش نگاه می‌کنم و سپس به کتاب‌های قفسه و با خود می‌گویم این دست‌ها همانند که هزاران هزار واژه را از سارتر تا کامو، از مالرو تا مارتن دوگار، از اشتراوس تا آدامف، از سرزمین‌های دور به تور کشیده و جامه‌ای از پرنیان فارسی پوشانده‌اند. همان دست‌ها که درهایی از جهان زیبا و اسرارآمیز ادبیات را بر ما گشوده‌اند؛ و فکر می‌کنم چه خوب که این ذهن و ضمیر هنوز نیرومند است و در میان این کتاب‌ها که جهان اوست، به خرّمی می‌زید.

زود بر سر اصل مطلب می‌رویم و استاد با تأنّی و دقت پاسخ می‌گوید. هرچه پیش‌تر می‌رویم، بیشتر می‌شکفد و صندوقچۀ خاطرات را می‌گشاید؛ امّا سخن همواره با فروتنی و انصاف می‌گوید. نیک پیداست که او خویشکاری خود را در این عالم به‌روشنی یافته است و به قول نیما یوشیج به‌ حقّ‌الیقینِ دانشِ خود رسیده است.

گفت‌وگوی ما با استاد چندان درازدامن نیست؛ اما سخنانی مفید و راهگشا را از او می‌نیوشیم و یادداشت می‌کنیم. امروز که شما به این متن می‌نگرید، شش سال از زمان این گفت‌وگو می‌گذرد و متأسفانه تاکنون بخت و همت یاریگر انتشار آن نبوده‌اند. دریغ که استاد دیری است که از این اقلیم به فراسو پر کشیده‌اند اما همچنان روشن است که میراث علمی و فرهنگی این دانشی‌مرد، از زبان‌شناسی و ویرایش تا ترجمه و تألیف، دستاوردی مانا و مستدام است.

                                                                                              ***

استاد از چندسالگی متوجه این موضوع شُدید که به نگارش علاقه‌مندید و یا استعداد نوشتن دارید؟

هنوز هم نمی‌دانم استعداد نویسندگی دارم یا خیر! ولی علاقۀ من به زبان فارسی در دورۀ دوم دبیرستان با مطالعۀ نثر نویسندگان معاصر آغاز شد، به‌خصوص نویسندگان دورۀ قاجاریه و قاجار به بعد. من علاقهٔ واقعاً شدیدی به زبان فارسی پیدا کردم و همچنان دارم.

با مطالعات آثار به این نتیجه رسیدم که زبان فارسی امکاناتی دارد که درست از آن استفاده نشده است و به همین دلیل، این انگیزه در من ایجاد شد که بتوانم از این امکانات زبان فارسی بهره ببرم. امکاناتم کم بود و سوادم هم اندک. شروع به خواندن کردم. اصلاً لازم نبود که به یادداشت برداشتن عادت کنم، چون من به‌طور فطری و طبیعی همیشه یادداشت‌هایی برمی‌داشتم، اولاً برای اینکه در ذهنم بماند بعد هم اینکه این یادداشت‌ها را به کار ببرم.

همین یادداشت‌ها مقدمه‌ای شد برای کارهای بعدی‌ام. و همین‌طور نوشتن این یادداشت‌ها بود که موجب شد نگاه من به زبان دقیق‌تر شود. در همان زمان به زبان فرانسه هم علاقه‌مند شده بودم، به‌علاوه در آن زمان در شهرستان امکان اینکه بتوانی یک زبان خارجۀ دیگر بخوانی نبود. به‌خصوص که اواخر جنگ جهانی هم بود و اصلاً مدت‌ها بود که کتابی هم برای مطالعه پیدا نمی‌شد. امکانات و کتاب نداشتیم، معلمان خوبی هم نداشتیم.

بعد از مدتی به دلیل علاقه‌ای که به یادگیری زبان فرانسه داشتم، به این موضوع اندیشیدم که شخصاً خودم باید آن را بخوانم و یاد بگیرم. شروع به خواندن یک‌یک قواعد کردم، البته گرامرها را هم می‌خواندم ولی درواقع، من بسیاری از ریزه‌کاری‌های زبان را با خواندن آثار فراگرفتم. تا برای خودم مطالب را استنباط بکنم. سپس شروع به یادداشت‌برداری کردم. همین کار را هم برای زبان فارسی کردم.

یادم می‌آید که کتابخانه‌ای در اصفهان بود به نام «فرهنگ». نامش کتابخانۀ شهرداری بود؛ ولی به کتابخانۀ فرهنگ شهره بود. مقدار محدودی کتاب داشت. من تقریباً همهٔ کتاب‌هایش را خواندم، تعداد کتاب‌هایش بین هفت تا هشت هزار کتاب بود. من‌جمله کتاب‌های دوران متأخر و همین‌طور کتاب‌های دوران معاصر را خواندم. آن‌هایی را که به زبان فارسی بود، خواندم. تا اینکه یک روز، کتابی به دستم رسید که در حدود چهل، پنجاه صفحه بیشتر نبود، جزوه‌مانند بود، با خط نستعلیق هم چاپ شده بود و شاید چاپ سنگی هم شده بود. به‌هرحال؛ کتابی بود شامل یادداشت‌های نویسنده «محمدعلی داعی‌الاسلام». این کتاب یک فرهنگ بود به نام فرهنگ نظام. یک مقدار هم آشفته نوشته بود.[i]

در همان حال در میان خواندن کتاب بودم که به‌طور ناخودآگاه انگیزه‌ای در من ایجاد شد که خودم هم فرهنگی بنویسم. شروع به نوشتن فرهنگ کردم، از یادداشت‌هایی که داشتم بسیار بهره بردم. لغت را می‌نوشتم و تمامی استعمالات و معانی مختلف را برایش قرار می‌دادم. این‌گونه به فرهنگ‌نویسی علاقه‌مند شدم. بیشتر در این قسمت، می‌خواهم این را بگویم که علاقه‌مندی فوق‌العاده‌ام به زبان فارسی، موجب شد که به ‌تمامی این مباحث گرایش پیدا کنم و همین‌طور به ترجمه هم علاقه‌مند شوم. در میان کار ترجمه، ترجمه‌هایم را با اصلش مقایسه می‌کردم و پی می‌بردم که اشتباهاتی دارم و یا اینکه آن طور که فکر می‌کردم ترجمه نکرده‌ام. در کل، تمام این مسائل باعث شد این احساس در من ایجاد شود که بنده از همهٔ امکانات فارسی استفاده نمی‌کنم.

 

اجازه می‌دهید یک‌راست سراغ ترجمه‌هایتان برویم؟

بله، خواهش می‌کنم.

 

به نظر می‌رسد شما توجه خاصی به موسیقی نثر در ترجمه‌ها دارید؛ برای مثال، قسمت‌هایی از رمان خانوادۀ تیبو سطح موسیقیایی بالایی دارد، آیا این صرفاً در نتیجۀ تأثیر از متن اصلی است؟

خیر، این یک دلیل دیگری دارد، پدری باسواد داشتم، ایشان مجتهد بودند و زبان فارسی و عربی هم خوب می‌دانستند، ولی فرصتی نداشتند که به من برسند. در دوران دبستان، روزی مشغول خواندن شعر بودم که ایشان متوجه شدند که تکلیف کلاسی من گلستان سعدی است. یادم می‌آید اشتباهی در خواندن داشتم. ایشان من را نشاندند و با من شروع به خواندن کردند، هر روز عصر که می‌شد، به من می‌گفتند: از روی گلستان با صدای بلند بخوان، پدرم خیلی به سعدی علاقه داشتند هم به شعر و هم به نثرش. ایشان، آن تابستان آن‌قدر با من به خواندن گلستان مشغول شدند که خود بسیاری از آن را حفظ شدند. یادم می‌آید که پدر با صدای بلند حکایات را می‌خواندند.

این موسیقی نثر سعدی آرام‌آرام در ذهن من شروع به جا افتادن کرد. انشاءنویسی در مدرسه برایم کار مشکلی بود، اصلاً خوشم نمی‌آمد، زیرا کسی انشاءنویسیِ درست یادمان نمی‌داد. بچه‌ها انشاء می‌نوشتند و سر کلاس می‌خواندند. ولی من حوصلۀ نوشتن نداشتم. پدرم با کنجکاوی تمام می‌پرسیدند: برای انشاءتان چه موضوعی داده‌اند؟ من می‌گفتم: فلان چیز، می‌گفتند: بنویس؛ و من پس از کمی تعلّل از ایشان خواهش می‌کردم برایم انشایی بنویسند. ایشان هم می‌نوشتند، اما من را مجبور به خواندن مکرر انشا می‌کردند؛ طوری که کاملاً آن را حفظ می‌شدم. بعدها، همین طنین نثر پدرم که در حقیقت تقلیدی از سبک سعدی بود در ذهنم می‌پیچید و در من بسیار اثر کرد. هنوز هم آن‌قدر متن‌هایم را می‌خوانم تا طنینش را دلپذیر دریابم.

 

شما خود در میان معاصران به نثر چه کسانی علاقه‌مند بوده‌اید؟

یکی از کسانی که من شیفتهٔ نثرش بودم، مرحوم دکتر خانلری بود که در آن دوره نوشته‌های او در مجلۀ سخن به چاپ می‌رسید. آن موقع در شهرستان ما زیاد امکانات دسترسی به کتاب و مجلات نداشتیم، به‌طوری‌که مجلهٔ سخن که آن وقت‌ها درمی‌آمد، به‌ندرت به دستمان می‌رسید، هرچند وقت یک‌بار، وقتی مجلۀ سخن به دستم می‌رسید، حقیقتاً برایم خیلی ذی‌قیمت بود، مثل یک شیء قیمتی، آن را حفظ می‌کردم و بارها و بارها آن را می‌خواندم. به‌خصوص سرمقاله‌هایش را که به قلم استاد خانلری بود. آن زمان هنوز با اینکه خیلی تفاوت سبک‌ها را نمی‌فهمیدم، مجذوب سبک خانلری شدم، نثر دکتر خانلری دارای خصوصیاتی بود، حتی جملهٔ کتاب‌های علمی ایشان نیز نثر بسیار محکم و گویایی داشت. او می‌توانست خوب بیان کند و به نظرم نثر ایشان که در ظاهر برای نوشتن واقعاً ساده به نظر می‌آید، بسیار مشکل است.

بنابراین من، بیش از همه‌چیز، تحت تأثیر نثر خانلری بودم به‌طوری‌که بارها نوشته‌های ایشان را می‌خواندم، گاهی حتی آن‌ها را حفظ می‌شدم، هنوز هم من بیش از همه مدیون سبک و فارسی‌نویسی مرحوم خانلری و راه ایشان هستم.

 

به‌این‌ترتیب نثرتان به مرحوم خانلری شباهت یافته است؟

بله، سبک فارسی‌نویسی‌ام بیشتر به سبک مرحوم خانلری شباهت دارد.

 

امروزه برخی نویسندگان و مترجمان هستند که تلاش می‌کنند از لغات سَخته و سَرهٔ فارسی استفاده کنند و البته گاهی هم به‌افراط، به‌طوری‌که سنگین و دیرهضم به نظر می‌رسد. شما دربارۀ این شیوۀ نگارش چه فکر می‌کنید؟

این را بگویم که اساساً این شیوه را قبول ندارم و درست نمی‌دانم. قصدشان ایجاد سبک است؛ اما اغلب سبکی که ایجاد می‌کنند آن‌قدر مشکل است که برای مردم نامفهوم می‌شود. اساساً این را به شما بگویم، آن‌هایی که این روش را در پیش می‌گیرند، اغلب قصد قدرت‌نمایی دارند. به نظر می‌آید این‌ها کاری به نفس کارشان ندارند، به هنرشان نیز علاقه‌ای ندارند، این‌ها گویی به تظاهر هنری علاقه‌مند هستند.

 

از نظر شما کدام‌یک از ترجمه‌ها یا تألیفاتتان نسبت به دیگر آثارتان برتری دارد؟

اول اینکه نمی‌توانم ارزش خود کتاب را از نثرش جدا کنم. اگر بخواهم فقط صرف ترجمه را در نظر داشته باشم، مسائل مختلفی پیش می‌آید. در ترجمه همیشه ملزم به حفظ سبک نویسنده بودم. برای حفظ سبک نویسنده در مواقعی با مشکلی روبه‌رو نبودم، مثلاً خانوادۀ تیبو را خیلی راحت ترجمه کردم. ترجمۀ جلد اول این کتاب را که منظورم کتاب اول (دفترچۀ خاکستری) است، در حدود هفده هجده سال قبل از اقدام اصلی به ترجمه، انجام دادم.

هفده هجده سال بعد شروع به ترجمۀ تمام کتاب کردم، هفتاد هشتاد صفحۀ ابتدایی را هم از نو ترجمه کردم. تقریباً نمی‌دانم که چطور دفعۀ دوم جدّی به ترجمۀ کتاب پرداختم. کتاب مفصلی بود و در دو سال ترجمه شد. تمام همّتم و وقتم مصروف ترجمۀ این کتاب شد. به نظرم سبک روژه مارتن دوگار به من خیلی نزدیک بود. به‌اصطلاح منعکس کردن سبکش به فارسی خیلی مشکل نبود. می‌توان به‌راحتی سبک روژه مارتن دوگار را به فارسی ترجمه کرد؛ بنابراین کتاب را راحت ترجمه کردم؛ اما در مقابل، دو سال بعد در حدود سال‌های 1360-1361 ضد خاطرات آندره مالرو را ترجمه کردم.

 

چرا با اینکه خانوادۀ تیبو نسبت به ضد خاطرات حجم بیشتری دارد، ترجمۀ هر دو کتاب، دو سال به طول انجامیده است؟

البته، شاید ترجمۀ ضد خاطرات کمی بیشتر از دو سال هم طول کشید. ضد خاطرات برعکس خانوادۀ تیبو واقعاً به فارسی جا نمی‌افتاد؛ و ترجمۀ این کتاب در حقیقت یک کار گروهی بود. ابتدا کتاب را مرحوم سیّدحسینی ترجمه کردند و از ادامۀ ترجمۀ آن سرباز زدند. رئیس صداوسیما ادامۀ چاپ این کتاب را بی‌بهانه درخواست کرده بودند. آقای سیّدحسینی به سراغ من آمدند و از بنده خواستند که در این ترجمه به ایشان کمک کنم. بالاخره پس از اصرارهای مداوم بنده را مجبور به قبول این سفارش کردند. با هم ترجمه را شروع کردیم.

در قراری با دوستان، برای تمرین ترجمۀ این کتاب، خود را در یکی از اتاق‌های صداوسیما حبس کردم. پس‌ازآن هر دو شروع به ترجمه کردیم. من چند جور ترجمه می‌کردم. کارهای همدیگر را می‌خواندیم و درباره‌اش بحث می‌کردیم. سپس این ترجمه را برای دوستان می‌خواندم و آن‌ها اظهارنظر می‌کردند. یکی از ایشان که خیلی هم علاقه‌مند بودند، مرحوم گلشیری بود، اظهارنظرهایی می‌کردند که خیلی به این‌جانب کمک کرد.

درواقع درست است که بیشترین زحمتش را من کشیدم ولی کاری است که دسته‌جمعی انجام گرفت، از این لحاظ هم یک ارزش دیگری برای آن قائل هستم؛ سبک مالرو واقعاً طور دیگری بود. ترجمه‌های دیگرم آن‌قدر مشکل نبوده است و اساساً به دنبال ترجمۀ کتاب‌های مفصّلی که ترجمۀ مشکل دارند نمی‌رفتم؛ اما سعی کردم داستان‌های کوتاه را حتی اگر خیلی مشکل باشد، ترجمه کنم و از عهدۀ آن برآیم. البته به یاد دارم یکی دیگر از ترجمه‌هایی که وقت‌گیر بود، داستان «مرتد» بود، اثر آلبر کامو که در کتاب بیست‌ویک داستان از نویسندگان معاصر فرانسه [تهران: نیلوفر، 1384] به چاپ رسیده است.

 

پاراگراف ابتدایی داستان «مرتد» کاملاً پرتب‌وتاب و پرتنش است، آیا این ترجمه کاملاً از سبک آلبر کامو تبعیت کرده است؟

بله، دقیقاً همین‌طور است.

 

در ترجمۀ خانوادۀ تیبو گویی نثر فارسی آن، گاهی آرام و کم‌حرکت و گاه پویا و تیزپاست، آیا این روند ترجمۀ شما با تکیه بر متن اصلی بوده است؟

بله، در سبک مارتن دوگار، در اثر واقعه‌ای که شرح می‌دهد و ماجرایی که رُخ می‌دهد خواه ملتهب، خواه آرام، نثر به‌شدّت تغییر کرده و تحت تأثیر قرار می‌گیرد. وقتی ماجرا ملتهب می‌شود، نثر هم ملتهب می‌شود.

 

سبک نویسندگی کدام‌یک از این نویسندگانی که آثارشان را ترجمه کرده‌اید، به‌جز روژه مارتن دوگار، به سبک ترجمۀ شما نزدیک‌تر و درنتیجه انتقال آن راحت‌تر بوده است؟

نمی‌دانم سبک خاصی داشته باشم یا خیر و اینکه آیا سبک من با آن متن مطابقت داشته باشد یا خیر. ولی ظاهراً آن‌ها را که راحت‌تر ترجمه کرده‌ام، به سبک خودم نزدیک‌تر است. مثلاً همان داستان «معامله» از ژول تلیه[ii] را که در کتاب بیست‌ویک داستان از نویسندگان معاصر فرانسه به چاپ رسیده است، به‌راحتی ترجمه کردم. من به کارهای ژیل پرو هم خیلی علاقه‌مند هستم. کارهایی از او ترجمه کردم که وزارت ارشاد اجازۀ چاپ آن را هنوز نداده است. خیلی وقت است که ترجمۀ آن‌ها را به پایان رسانده‌ام. من تمامی آثار ژیل پرو را خوانده‌ام. فرصتی اگر می‌بود، رمان‌های او را نیز ترجمه می‌کردم. آثار او را نیز به‌راحتی ترجمه کرده‌ام.

علاوه‌براین، از سبک نویسندگانی که نثر آن‌ها را به‌راحتی ترجمه می‌کنم، در میان تمامی آثار دیگر بیشتر خوشم می‌آید.

 

نظرتان راجع به ترجمۀ آثار سارتر چیست؟ با مطالعۀ آثاری که شما از او ترجمه کرده‌اید، می‌شود دریافت که ترجمۀ نثر سارتر برایتان ساده بوده است، آیا این‌چنین است؟

سال‌ها پیش با نام ژان پل سارتر و بعد با نوشته‌های ایشان آشنا شدم. ترجمۀ سبک ایشان در ابتدا برایم مشکل بود. ایشان یک سبک ثابتی دارند چون روی سبک خودشان کار کرده‌اند. سبکشان خیلی تغییر نمی‌کند، چون بیشتر هدفشان بیان مقصود است. زمانی که مشغول خواندن آثار ایشان شدم، حس کردم که روی متن ایشان مسلّط شدم، البته مانند نثر روژه مارتن دوگار، آن‌چنان برایم ساده نبود. ولی پس از کمی کندوکاو و مطالعه و ترجمه، بر نثر ایشان مسلط شدم و … پس از مدتی ترجمۀ آثار ایشان برایم ساده شد و هر متنی را از ایشان به‌راحتی ترجمه می‌کردم. مثلاً در کتاب ادبیات چیست؟ ژان پل سارتر انتقال سبک ایشان و ترجمه‌اش برایم آسان بود، تنها مشکلم انتقال محتوا و روشن کردن بیان او برای خواننده بود.

 

در بعضی از ترجمه‌ها خواننده مترجم را حس می‌کند، درست مثل این که کسی به شکل یک واسطه ایستاده و چیزهایی را منتقل می‌کند؛ ولی گاهی مترجم نامرئی است، خیلی هنرمندانه است، درواقع او مثل یک هادی نامرئی است که تمام آن مطلب را با سبک و شیوه خودش عیناً منتقل می‌کند و در پایان خواننده ناگهان متوجه می‌شود که به طرز جالبی تاکنون متوجه حضور مترجم نبوده است درحالی‌که مطلب به‌طور مستوفی منتقل شده است.

در مورد شما نیز این‌چنین است، شما گویی مترجمی نامرئی هستید. نظر خودتان نسبت به این موضوع چیست؟

اولاً من خیلی خوشحالم و خیلی خوشحال شدم از اینکه شما این مطلب را گفتید. کسی تابه‌حال این مطلب را به من نگفته بود و من همیشه خیلی دلم می‌خواست ترجمه‌هایم این‌طور باشد، یعنی طوری باشد که خواننده آن نوشته را آن‌قدر راحت بخواند که متوجه بیان نشود.

 

به نظر می‌رسد دغدغه شما بیشتر مربوط به ترجمۀ آثاری بوده است که از منظر تاریخی دربردارندۀ وقایع جنگ جهانی دوم است، آیا به این دلیل است که بیشتر نویسندگان معاصر به این موضوع پرداخته‌اند و شما ناچار به آن پرداخته‌اید؟

دوران نوجوانی و جوانی من تحت تأثیر جنگ جهانی دوم بوده است و این موضوع بسیار در ایران تأثیر گذاشته بود. در آن زمان ما دوران خاص دیگری را گذراندیم که در طول عمر ما در نوع خود بی‌نظیر بود، تأثیرات جنگ جهانی دوم از هفده‌سالگی تا سی‌سالگی بر من ادامه داشت. در همین دوران بود که وقایع کودتای 28 مرداد و برکناری مصدق و تمامی آن رویدادها نیز اتفاق افتاد.

مسائل مربوط به جنگ جهانی دوم آن زمان بسیار در ایران تأثیر کرده بود، آنچه که من از دوران کودکی‌ام می‌دانم این است که ایران قبل از جنگ جهانی دوم کمتر توجهی به جهان داشت. بعد از آن تأثیرات رویدادهای جهانی بر ما بیشتر شد و هم ما بیشتر نسبت وقایع آن روزهای جهان مطلع می‌شدیم. جنگ جهانی دوم واقعه‌ای بود که ما مدام آن را دنبال می‌کردیم، چنانکه می‌دانید رادیو آن زمان، در شهرستان، تازه جایگاهی به دست آورده بود. ما لحظه‌به‌لحظه تمامی اتفاقات را دنبال می‌کردیم. خیلی جوان بودم و علاقه‌مند به دانستن مسائل جهان؛ هرچند نمی‌توانستم آن را درک بکنم که چه هست ولی درهرحال حتماً آن وقایع تأثیراتی بر من گذاشته است.

 

آیا وضعیت ترجمه و نثر ترجمه‌ای را در حال حاضر روبه‌پیشرفت می‌بینید یا پس‌رفت؟

البته بارقه‌هایی می‌بینیم. برای این مجلۀ ادبیات تطبیقی مقاله‌های متعددی به دستمان می‌رسد. نویسندگان معدودی را می‌شناسیم و عدۀ کثیری را هم نمی‌شناسیم، گاهی اوقات ترجمه‌ها یا مقالات خوبی به دستمان می‌رسد و من کنجکاو می‌شوم که نویسندگانشان که هستند؟ اتفاقاً بعضی از آن‌ها نیز جوان هستند. پیگیر آن‌ها می‌شویم و با آن‌ها ملاقات می‌کنیم و حتی برای همکاری از آن‌ها دعوت می‌کنیم. مثلاً یکی از نویسندگان خوب به نام بهنام بابازاده است که مشخص شد بسیار علاقه‌مند به زبان فارسی و امکانات آن بوده و به‌غیراز پیش بردن درس و مدرسه، بسیار مطالعه می‌کرده است و به علاقه‌های شخصی خود در زمینۀ نویسندگی نیز می‌پرداخته و فقط به کتب درسی اکتفا نمی‌کرده است. یک روشنفکر نمی‌تواند به مطالعات محدود خود در طول تحصیل اکتفا کند، بلکه باید کنجکاو باشد.

گاهی نویسندگانی هم هستند که اگر حرفی هم برای گفتن دارند، متأسفانه نمی‌توانند منظور خود را روشن‌بیان کنند و همین موضوع مرا رنج می‌دهد. مقاله‌هایی برای ما ارسال می‌شود که واقعاً حرفی هم برای گفتن دارند ولی بیان خوبی ندارند، این چه بیانی است که خودشان می‌فهمند که چه می‌گویند ولی مخاطب نه، این چه مخلوطی از انتخاب کلمات و نحوهٔ بیان است؟! تنها ترجمهٔ تحت لفظ است و کلام کاملاً نامفهوم است. اگر این نثرها مفهوم بودند، این‌قدر رنجم نمی‌دادند، ولی من گاهی اصلاً نمی‌فهمم که مترجم چه می‌خواهد بگوید؟!

 

 

 

* این گفتگو درحقیقت به انگیزۀ تدوین رساله‌ای در دورۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان و ادبیات فارسی توسط خانم زهرا بخشی، به راهنمایی آقای محمدنوید بازرگان دربارۀ آثار و آرای سه نثرنویس برجستۀ معاصر (استاد ابوالحسن نجفی، استاد احمد سمیعی گیلانی و استاد اسماعیل سعادت) صورت گرفته است.

[i]. م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی ‌داع‍ی‌الاس‍لام‌ (‏۱۲۵۶ – ‏۱۳۳۰)، ف‍ره‍ن‍گ‌ ن‍ظام، ح‍ی‍درآب‍اد دک‍ن‌: دولت علیهٔ دکن‏، [1351-1358]؛ حيدرآباد: [بی‌نا]، 1346ق، 5ج. در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اطلاع‌رسانی شهرداری اصفهان نیز نسخه‌ای با این مشخصات موجود است: افست از روی چاپ سنگی حیدرآباد دکن 1344ق، [1366]- جهان کتاب.

[ii]. Jules Tellier

افسونِ معنایِ اول

| سیروس پرهام | منتشر شده در: نشردانش، سال چهاردهم، شماره‌های اول و دوم، آذر-اسفند 1372 | 

فن و هنر ترجمه هزار خم و چم دارد و هزاران مشکل و بلا و آفت. مترجم به قدر دانش و تجربۀ خود، این مشکل‌ها و آفت‌ها و بلاها را از سر می‌گذراند (یا از کنار آن‌ها می‌گذرد) و به‌گونه‌ای و تمهیدی از این «مهلکۀ» هزارچم «جان به در می‌برد»، خواه تندرست و سرفراز، خواه پژمرده و شرمسار، خواه نیمه‌جان و روسیاه! در این مهلکه بلاهایی هست که کم یا بیش جنبۀ عام دارد و بسا که دامنگیر همۀ مترجمان شود، از بزرگان قوی‌پنجه تا نورسیدگانی که هر واژه آنان را بسانِ مگسی آزرده و رنجه می‌دارد. در این مصاف بلاخیز، آنان که دانش و آزمودگی بیشتر دارند، البته، کمتر دستخوشِ لغزش می‌شوند. ولی، نکته اینجا است که این «بلای عام» را خاصیتی است که کمتر مترجمی در برابر آن به «مصونیت تام» دست یافته است. درجات و مراتب مصونیت هست، لیکن مصونیت و ایمنیِ تمام نیست.

نگارنده از نخستین روزی که دست به کار آزمون سنجش انتقادی ترجمه‌های فارسی (از انگلیسی) شد، یعنی در آغاز سال 1336[i]، روز به‌روز براین عقیده استوارتر گشته که بلای اول همان معنای اول است. توجیه این عقیده بدین شرح است:

در هر زبانی هر واژه‌ای دارای چندین معنا و تعریف و مفهوم است که چه بسا در تضاد کامل با یکدیگرند. مثال ساده، معنای سه‌گانۀ «شیر» در زبان فارسی است. بی آن که توجیه علمی داشته باشد، اغلب چنین می‌نماید که تقدم تعریف هر واژه در فرهنگ‌ها ملازم با نوعی اولویت و تقدم معنایی و کاربردی است. در اولین تعریف و معنای هر واژه افسونی نهفته است که جوینده را (خواه جست‌وجو در فرهنگ چاپی باشد خواه در فرهنگ ذهنی و بصری) سحر می‌کند. به گفتۀ دیگر، معنای اول نیرو و جاذبه و جادویی دارد که معانی و مفاهیم دیگر را کم‌جاذبه و کمرنگ می سازد. اولین تعریف را هیبت و صلابتی است طلسم‌گونه که معانی دیگر را به عقب می‌راند و در همان حال جوینده را، افسون‌شده و بی‌اختیار، به سوی خود می‌کشاند.

این که اعتبار و ارجحیت معنای اول جاذبه‌ای افسونی و کم‌و‌بیش مقاومت‌ناپذیر دارد شاید بیش از هر چیز بدین جهت باشد که اولین معنا در ذهن ما، و در مقایسه با تعاریف بعدی، حیطۀ معنایی گسترده‌تر و آشکارتری را دربر می‌گیرد. اختصاص یافتن اولین تعریف به یک واژۀ چندمعنایی نشانه‌ای تلقی می‌شود از امتیاز و برتری و تقدم بی چون‌وچرا بر تعاریف دیگر. «مکانیسم» و سازوکار ذهنی و روانی هرچه باشد، معنای اول همیشه کامل‌تر و دقیق‌تر و لاجرم درست‌تر و گویاتر می‌نماید.

این نیز هست که چسبیدن مترجم به مفهوم و تعریف اول و بی‌اعتنایی به معانی دیگر ممکن است، به اعتباری، از عارضه‌های سهل‌انگاری و تنبلی مترجم باشد و یا نتیجۀ کبر و غرور و خاطرجمعی کاذب او نسبت به حافظه و معلوماتش. به هر حال، آسان‌گیری و کاهلی و دل‌آسودگی نیز خالی از جاذبه‌ای نیست و افسون کبر و غرور هم آشکارتر از آن است که حاجت به شرح و بسط داشته باشد. این نیز از نتایج سحر و افسون معنای اول است که مترجم اغلب ملتفت نمی‌شود که برگزیدن اولین مفهومی که به ذهن نزدیک‌تر است چه بسا در حکم دور شدن از متن باشد. آیا این اثر سحر و افسون کلام نیست که مترجمی که پیش از این بسی عبارت‌های دشوار را به شیوایی و پاکیزگی به فارسی برگردانده است متوجه نمی‌شود که ترجمه‌اش (در آن جایگاه خاص) مغایر و متضاد با مفهوم موردنظر نویسنده، و گاه حتی خلاف مبتدا و خبر سخن او است؟

بیش از پرداختن به چگونگی کارکرد افسون معنای اول، توضیح این نکته ضرور است که موضوع این نوشته و به اصطلاح «لبۀ تیز» تیغ آن، معطوف به برگرداندن و برابر نهادن واژه‌ها و تعابیر و اصطلاحات دشوار و پیچیدۀ علمی و ادبی و فلسفی نیست. نیز تأکید باید کرد که دشواری‌های ترجمۀ متن‌های به اصطلاح «ثقیل» و ادیبانه، و به‌تبع آن، میزان امانت‌داری و وفادار ماندن مترجم به سبک خاص نگارش نویسنده هم، خارج از حوصله و مقصود این گفتار است. ناگفته پیداست که بدفهمی‌هایی چون برگرداندن «مُهر هفتم» به «سگ‌ماهی هفتم» نیز منظور نیست. کارکشته‌ترین مترجمان هم اگر این فیلم اینگمار برگمن را ندیده و چیزی دربارۀ آن نخوانده یا نشنیده باشد ممکن است مرتکب همین اشتباه شود (هرچه باشد «سگ‌ماهی» شمردنی‌تر از «مُهر» است، ولو اینکه این جانور دریایی تعریف دوم لفظ seal باشد). حتی ترجمه‌هایی چون «هفت گناه کشنده» به جای «هفت گناه کبیر» (Seven Deadly Sins) در نظر نیست. این که گناهی چون رشک و حسد چگونه می‌تواند گناهکار را محکوم به فنا یا یک‌باره سربه‌نیست کند، پرسشی است که جایگاه دیگر دارد. درست است که همین عبارت سه کلمه‌ای اشکال زیاد دارد و نشان می‌دهد که مترجم نه بر زبان انگلیسی مسلط است نه بر زبان فارسی، ولی اشکال‌هایی از این سنخ مشکل فعلی ما نیست.

آنچه در نظر است ساده‌ترین و متداول‌ترین و پیش‌پا افتاده‌ترین واژه‌هاست: مانند «out» و«back» در زبان انگلیسی. همچنین باید گفت که چون کمتر مترجمی از این لغزش همگانی بری بوده است، مثال‌هایی که آورده می‌شود ربطی به نامداری یا گمنامی و توانایی یا ناتوانی مترجمان ندارد. در این راه پرپیچ‌و‌خم هم گروهی از اکابر عالم ترجمه بر خاک افتاده‌اند و هم خیل عظیم مترجمانِ «از گرد راه رسیده.» این تیری است که بر نامی و گمنام یکسان نشیند. بر این قرار، لزومی ندارد که نام مترجم و مأخذ هر مثال ذکر شود. در کار کالبدشکافی کاری به نام و نشان کالبد ندارند!

چنان‌که گذشت، از نخستین برخورد نگارنده با بلای معنای اول تا امروز (پس از تقریباً چهل سال) هنوز نه‌تنها از شدت گیرایی این آفت افسونی ذرّه‌ای کاسته نشده، بلکه حتی بر آن افزوده هم شده است. به همین سبب است که نخستین مثال‌ها را از همان آزمون نخستین می‌آوریم و در پایان خواهیم دید که میان روز اول و آخر هیچ تفاوتی نیست. این بدان معنا است که بسیاری از مترجمان چهل سال پیش ممکن است امروز هم همچنان گرفتار همان «بلای نخستین» باشند.

• «دور از» یا «از درونِ». والت ویتمن شعری دارد با این مطلع و به همین نام:

»Out of the cradle endlessly rocking«

چون تعریف اولِ واژۀ out خارج و بیرون و دور… است، مترجم چنین آغاز می‌کند: «دور از گهواره که…»، حال آنکه out of درست مفهوم مخالف خارج و بیرون و دور… را می‌رساند و به معنای «از» و «از درون» است. از همین دست است ترجمۀ (مترجمی دیگر) از عبارت: «He was out for fame» که به جای «جویای نام بود» چنین از آب درآمده است: در طلب شهرت به خارج رفت.» به همین حالت است ترجمۀ «born out by…» به‌صورت «گرفته‌شده از…» یا «زاده‌شده از…» (و این از مترجمی دیگر و نام‌دارتر)، حال آنکه «bear out» به معنای موافقت و تصدیق و تأیید است.

به همین قیاس، چون در همۀ فرهنگ‌ها «پشت» و «عقب» معنای اول «back» است، این مصراع شاعر دیگر امریکایی، لانگ فلو:«…my youth comes back to me» چنین ترجمه شده است: «جوانی خود را می‌بینم که همه جا پشت سرم در حرکت است» (به جای «جوانی من به نزدم باز می‌گردد».)

بدین ترتیب، نباید از تعجب شاخ درآوریم وقتی که می‌بینیم همین مترجم مصراع «They are blowing horns» را چنین ترجمه کرده است: «کلاه‌های شاخ‌دار بر سر می‌گذارند.» آخر «شاخ» اولین تعریف «horn» است و شیپور و بوق و… معنای دوم یا سوم.

• «ملاقات» اندیشه‌ها و ستارگان. نخستین تعریف فرهنگ‌ها از واژۀ «|to| meet» ملاقات کردن است. ولی آیا آن‌گاه که سخن از تلاقی و برخورد اندیشه‌ها در میان است («the ideas meet…») می‌توان گفت که «اندیشه‌ها با هم ملاقات می‌کنند»؟ (خدایش بیامرزاد استادی که ضمن تدریس دانشگاهی روزی گفت «ستاره‌ها در آسمان با هم ملاقات می‌کنند» و یاد آن دانشجو به خیر که بی‌درنگ گفت «لابد کلاه از سر برمی‌دارند و احوال‌پرسی هم می‌کنند!»)

همچنین است برابر نهادنِ «[to] lead» و «رهبری» وقتی که، مثلاً، ماجرایی به ماجرایی دیگر منجر می‌شود («این ماجرا… به ماجرای اخیر رهبری می‌کند»… «سنگی که از بام می‌افتد ممکن است به شکستن سر یا حتی مرگ رهبری شود.»)

از همین سنخ است گذاشتن «بخت» به جای «chance» آنجا که «بخت باعث شد که کوه ریزش کند» (به جای «اتفاق» یا «تصادف»). اتفاقاً و تصادفاً، در این مورد خاص معانی «تصادف و اتفاق» یا «اتفاقی و تصادفی» در اکثر فرهنگ‌ها (از آن جمله است فرهنگ انگلیسی-فارسی حییم) اولین تعریف است از واژۀ chance.

«ثروتمندی باورنکردنی راه‌حل‌ها» (در ترجمۀ این عبارت: «incredible wealth of solutions») نیز از همین قماش است. هم‌چنین است ترجمۀ عبارتِ زیر:

«They changed it beyond recognition» به صورتِ «آن را، در آن سوی اعتراف به حقی برای آن، تغییر دادند»، که به ظاهر خیلی هم ادیبانه است ولی مراد چیزی جز «از بیخ و بن تغییر دادن» نیست.

• معنی واژۀ «some». واژۀ «some» به نخستین و متداول‌ترین تعریف به معنای «قدری- اندکی- برخی…» است، ولی عبارت «with some justice» را نمی‌توان معادل با «با داوری اندک» (از یک مترجم بسیار مشهور) قرار داد، چرا که منظور نویسنده «تا حدودی عادلانه» بوده است و لاغیر. (بگذریم از آن که در این عبارت برگرداندن «justice» به «داوری» نیز درست نیست. منتها، چون قرار ما منحصر به واژه‌های ساده و پیش‌پاافتاده است چشم‌پوشی می‌کنیم).
• «دیر» یا «زود». چون تعریف واژۀ «late» با «دیر» شروع می‌شود و «متأخر» تعریف بعدی است، اندک نیست مواردی که مترجمان بدون توجه به سیاق کلام، این واژه را به صورت «دیر» و «دیرینه» و «قدیم» به کار می‌گیرند. به مثل، نویسنده‌ای استدلال کرده است که قطعه شعری که از سدۀ هشتم پیش از میلاد مسیح به شمار رفته، به حکم کاوش‌های باستان‌شناختی مدت‌ها بعد و چه بسا در سدۀ پنجم پیش از مسیح سروده شده است.

(»…spectacularly late, perhaps as late as the fifth century B.C.«)

ولی ما در ترجمه می‌خوانیم که «…بسیار بسیار قدیم است و شاید به قرن پنجم پیش از میلاد برسد…» گفتن ندارد که «قرن پنجم پیش از میلاد» نه تنها «بسیار بسیار» قدیم‌تر از قرن هشتم پیش از مسیح نیست، بلکه سه قرن بعد از آن است!

لیکن، وقتی که می‌بینیم همین مترجم دربارۀ ادبیات امریکا هم بر همین نهج رفته است، یقین می‌آوریم که افسون معنای اول در کار بوده است:

«in comparison with later American literature…» («…در مقایسه با ادبیات دیرتر امریکا… [به جای متأخر یا جدیدتر].

• «جمع کردن توپ». بلای معنای اول در برخی موارد چندان فراگیر بوده که تقریباً بر همگان کارگر افتاده و، لاجرم، در زبان ما متداول و مصطلح شده است. مثال بارز، رایج شدن اصطلاح «جمع کردن توپ [فوتبال] است به جای «[to] collect the ball»، صرفاً به این علت که گردآوردن و جمع کردن ابتدا معادل collect قرار گرفته و تعریف سوم برداشتن و همراه بردن (کسی یا چیزی از جایی) بوده است.
• پایان سخن. هر چند که در آغاز مترجمان نامدار و تازه‌کار با هم موضوع این گفتار قرار گرفتند، در پایان باید گفت که تقریباً همۀ مثال‌ها از آثار نامداران است. علت، شاید این باشد که خطاها و لغزش‌های تازه‌کاران چندان زیاد است که این نکته‌های کوچک در کار آنان به چشم نمی‌آید. شاید هم، برعکس، توانایی مترجمان نامی در برگرداندن متون دشوار و مردافکن سبب شده است که این ناتوانی‌های خرد و ناچیز درشت‌نما و چشمگیر شود. اگر حالت دوم درست باشد، فرض و گمان وجود قدرت افسونگری معنای اول واژه‌ها به یقین نزدیک‌تر می‌آید.

آسان می‌توان پذیرفت که مترجمان «از گرد راه رسیده» و «یکی دو کتابی» دستخوش چنین لغزش‌هایی شوند. اما، چگونه می‌شود متحمل این معما شد که کسی که به‌مثل، ده دوازده کتاب ادبی و فلسفی و علمی طراز اول را به فارسی برگردانده پس از این‌همه سال و این‌همه کار هنوز درنیافته است که معنای دوم و سوم و چهارمی… نیز هست و ای بسا که تنها همان معنای آخرین، که ممکن است در مرتبۀ دهم و دوازدهم و… باشد، کارساز تواند بود.

[i] «بهترین اشعار امریکایی، ترجمه و نگارش شجاع‌الدین شفا»، مجلۀ سخن، شمارۀ دوم، سال هشتم، اردیبهشت 1336.

 

* رسم‌الخط این مقاله با رسم‌الخط فرهنگستان زبان و ادب فارسی منطبق شده است.