دسته: اخبار

| نخستین جلسۀ نقدوبررسی کتاب |

نخستین جلسۀ نقدوبررسی کتاب، 21 اسفند در وبینارپلاس و با حضور نازنین خلیلی‌پور، هومن عباسپور، مهناز مقدسی برگزار شد. در این جلسه، کتاب علوم سیاسی اثر مارکوس ای اِستیدِلمن، ترجمه و ویرایش حامد میرزابابایی، نقد و بررسی شد. علوم سیاسی کتابی آسان‌فهم دربارۀ علم سیاست و تأثیر آن در زندگی انسان‌هاست که در چهار قسمت و نوزده فصل تدوین شده است.
در ابتدا، لیلا اثناعشری، دبیر نشست، کتاب را به‌اجمال معرفی کرد و به اهمیت برگزاری این سلسله نشست‌ها از جنبۀ آموزشی و برای بالا بردن دقت‌نظر ویراستاران اشاره کرد.
مهناز مقدسی، دبیر انجمن و ویراستار، به مهارت مترجم در ترجمه اشاره کرد. این‌که مترجم دچار افسون معنای اول نشده و در ترجمۀ برخی کلمات عمومی از انواع معادل‌ها استفاده کرده و متنی نسبتاً روان را ارائه داده از برتری‌های کتاب دانست، اما درعین‌حال، برخی جملات و عبارات را اندکی دیرفهم و نثر آن‌ها را اندکی فخیم دانست. او به سهم ویراستار در معادل‌سازی و بهره‌گیری از معادل‌های فارسی اشاره کرد و لزوم یکدستی اصطلاحات و مفاهیم را در کل کتاب ضروری دانست. به نداشتن پانویس لاتین برای اَعلام و نداشتن واژه‌نامه و دشوارخوانی برخی اصطلاحات و اسامی به خط فارسی، با وجود حرکت‎‌گذاری، اشاره کرد و در پایان افزود که جای مقدمۀ مترجم برای توضیح برخی نکات خالی مانده است.
نازنین خلیلی‌پور، مترجم و ویراستار و مدرس دوره‌های آموزش ویرایش، دربارۀ ترجمۀ کتاب نکاتی را مطرح کرد. از جمله اینکه ویراستار چشم دیگری است که متن را می‌بیند و پدیدآورنده یا مترجم، هرچقدر دقت‌نظر داشته باشد، باز هم بهتر است کار را به کسی دیگر بسپارد و خودش ویراستار آن نباشد. داشتن ویراستار خدشه‌ای به توانمندی مترجم یا نویسنده وارد نمی‌کند. پس از آن، ویژگی‌هایی را که مترجم برای اثر مطرح کرده بود یک‌یک برشمرد، ازجمله استفاده نکردن از مصدر «شدن» و «توانستن»، و کلماتی همچون «قابل، شرایط، امکان، توسط، مورد، باعث، منجر، شروع» و اشاره کرد که به کار نگرفتن این کلمات به این معنا نیست که این کلمات اساساً نادرست‌اند و نباید به کار بروند، بلکه ساخت نحوی و معنا تعیین می‌کند که این کلمات به کار برود یا نرود. او چند پیشنهاد در مورد ترجمۀ عنوان‌ها و جملات داد و تأکید کرد که برای چنین کتابی باید واژه‌نامه تدوین می‌شد تا دسترسی پژوهشگران و مخاطبان به مفاهیم و اصطلاحات بیشتر حاصل شود.
هومن عباسپور، ویراستار و مدرس دوره‌های آموزش انجمن، به نقد نکات صوری کتاب پرداخت، ازجمله انتخاب قلم، شکل فهرست‌ها، پاصفحه‌ها، فاصله‌گذاری‌ها، رسم‌الخط، کاربرد تشدید و نشانه‌گذاری‌ها، ضبط اعلام، نمایه‌ها. او گفت چنین کتابی که مترجم زحمت بسیاری برای آن متحمل شده بهتر است عاری از برخی خطاها از این دست باشد.
حامد میرزابابایی، مترجم‌ویراستار کتاب، در پایان به برخی از نقدهای مطرح‌شده پاسخ گفت و برخی از آن‌ها را رد کرد. به محدودیت‌های ناشی از دریافت حق نشر از انتشارات وایلی در ترجمه اشاره کرد و گفت نداشتن واژه‌نامه برای بالا نبردن قیمت کتاب بوده. وی گفت این کتاب و تعدادی از ‌کتاب‌های دامیز در ایران جزو کتاب‌های دانشگاهی محسوب می‌شود و ترجمۀ آن‌ها از جمله این کتاب کمک بزرگی به رشته‌های دانشگاهی است.
علوم سیاسی، مارکوس ای استِیدِلمَن، ترجمۀ حامد میرزابابائی، تهران، آوند، 1400.

پیوند مشاهدۀ فیلم نشست

نشست گزاره نویسی- استیتمنت یا بیانیۀ هنرمند

 

گفت‌وگوی زهرا رسولی، مسئول گروه مجسمه‌سازی در کارگروه ادبیات و هنر انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران،

با مهناز مقدسی، دبیر انجمن صنفی ویراستاران

 

انجمن ترویج زبان و ادب فارسی با همکاری انجمن صنفی ویراستاران، روز جمعه 29 بهمن 1400، نشستی برگزار کرد. در این نشست خانم زهرا رسولی دربارۀ موضوع نگارش بیانیۀ هنرمند پرسش‌هایی مطرح کرد.

 

بیانیۀ هنرمند نوشته‌ای است که همراه با اثر هنری و به قصد معرفی اثر و هنرمند عرضه می‌شود. این بیانیه که در سال‌های اخیر نوشتن آن برای هنرمندان ضروری شده با نقدونظرهای متعددی همراه بوده است. چندین نشست با حضور کارشناسان حوزۀ هنرهای تجسمی دربارۀ این موضوع و ضرورت یا عدم ضرورت آن برگزار شده و دیدگاه‌های متعددی مطرح شده است. خانم رسولی اشاره کرد که به اعتبار اینکه نوشتن این متن به حوزۀ زبان مربوط می‌شود و انجمن صنفی ویراستاران نیز به چگونه نوشتن و پاکیزه‌نویسی توجهی ویژه دارد و ارتباط میان زبان و ادبیات با هنر نوعی ارتباط میان‌رشته‌ای است، از دبیر انجمن صنفی ویراستاران دعوت کرده‌ایم تا بپرسیم که چگونه ادبیات می‌تواند به هنر کمک کند، بدون آنکه وجه «هنر برای هنر» لطمه ببیند.

خانم مقدسی پس از قدردانی از خانم دکتر ماه‌وان، مدیر گروه ادبیات و هنر و رئيس انجمن ترویج زبان و ادب ایران بابت برگزاری این نشست، گفت ما در همۀ هنرها مراتب و مراحلی داشته‌ایم که در طول تاریخ دستخوش تغییر و تحول شده و سبک‌های هنری را به وجود آورده‌ است. شاید بد نباشد که این تغییر و تحول را با تحولات شعر فارسی، که شعر هم یکی از هنرهاست، مقایسه کنیم. تحولی که باعث شد شعر از زبان ساده و شفاف به زبانی آمیخته با واژگان غیرفارسی و دشوار، و بعدازآن، به متنی دشوارتر گرایش پیدا کند و سپس دوباره به ساده نوشتن و تغییر در محتوا متمایل شود.

وی گفت ما در تاریخ شعر فارسی، از نیمۀ دوم قرن سوم تا قرن پنجم، سبک خراسانی را داشتیم که قصیده‌های مدح و ثنای پادشاهان یا مثنوی‌های حماسی و غزل‌های عاشقانه با زبانی ساده و شفاف و نزدیک به فارسی درسی سروده می‌شد و شاعران در دربار شاهان و وزیران و صاحب‌منصبان پرورش می‌یافتند و یا به سفارش آن‌ها شعر می‌سرودند. درست مثل نقاشان و هنرمندان قرن پانزدهم تا هفدهم که در خدمت پادشاهان بودند و مضامینی مذهبی و تاریخی را به تصویر می‌کشیدند. اما از قرن ششم شاعران مضامین عرفانی را وارد شعر کردند و آرام‌آرام واژگان عربی را پذیرفتند تا اینکه سبک عراقی در قرن هفتم و هشتم و نهم شکل گرفت که پر از واژگان عربی و ترکی بود. در همین سال‌ها شعر از دربار اندکی فاصله گرفت و بین مردم نفوذ کرد و شاعرانی چون حافظ، سعدی، سنایی این سبک را به اوج رساندند. بعدازآن، مکتب وقوع یا واسوخت در قرن دهم شکل گرفت. عده‌ای از شاعران تشخيص داده بودند كه شعر سبك عراقی از واقعيت دور شده و كاملاً جنبۀ تخيلی گرفته، آن‌ها تصميم گرفتند اين شيوه را دگرگون كنند. اما همین دلزدگی از سبک عراقی، با شکل‌گیری حکومت صفوی در ایران و حمایت نکردن آن‌ها از شاعران، موجب مهاجرت بسیاری از شاعران به هند و استقبال پادشاهان هندی از شعر فارسی شد و در نتیجه سبک هندی در قرن یازدهم و نیمۀ اول دوازدهم شکل گرفت و خیال‌پردازی و انواع صنایع شعری مثل تشبیه و استعاره چندان در آن به اوج رسید که بعضی از شعرهای سبک هندی را به معما بیشتر شبیه دانسته‌اند و باید که تفسیر و تعبیر می‌شد تا بشود معنای آن را درک کرد. اوج این تصویرسازی‌ها را که درواقع اوج هنرنمایی شاعران آن دوره و آن سبک بود در شعرهای صائب تبریزی، کلیم کاشانی، بیدل دهلوی می‌توان یافت. تقریباً می‌شود این سبک دشوارفهم و سنگین را با نقاشی و هنر سوررئال تا حدی برابر دانست که فهم و درک هنر این دوره نیازمند درک و فهمی از هنر و دانشی خاص بود. دورشدن مخاطبان شعر سبک هندی موجب شد که از اواسط قرن دوازدهم تا پایان قرن سیزدهم دورۀ بازگشت شکل بگیرد چون شاعران ایرانی از پیچیدگی‌های شعر سبک هندی به تنگ آمده بودند و می‌خواستند مثل گذشتگان خودشان به سبک عراقی و خراسانی شعر بگویند. بعدازآن با تحول شعر فارسی و پدیدآمدن شعر نو با نیما یوشیج و در ادامه، با شعر سپيد و آزاد روبه‌رو شديم كه هر كدام به مقتضای زمان و مخاطبشان شكل‌ گرفتند.

همین اتفاق را مقایسه کنیم با هنر و تاریخ هنر و ظهور سبک‌های هنری که می‌شود گفت به نوعی با هم قابل انطباق‌اند. همان‌طور که هنر قرون وسطی و رنسانس و سده‌های 16 تا 18 و هنر نوگرا و هنر معاصر را از هم تفکیک می‌کنیم و با سبک‌های باروک، رمانتیک، سمبولیسم، رئالیسم، امپرسیونیسم، اکسپرسیونیسم، کوبیسم، دادائیسم، انتزاعی یا آبستره و سورئالیسم و پاپ آرت يا هنر مردمی و در ادامه با هنر مفهومی، پرفورمنس و اينستاليشن مواجهيم، در حقيقت سير نگرش هنرمند را به هنر می‌بينيم.

در هنر آبستره و انتزاعی و مفهومی و آثاری که از سدۀ بیستم به بعد هنرمندان را شیفتۀ خود کرد می‌بینیم که مخاطب چنان درگیر اثر هنری می‌شود که گاه درک و فهم او از اثر هنری چیزی است خارج از آنچه هنرمند خلق کرده و این خاصیت و جذابیت یک اثر هنری است، اما دور شدن ذهن مخاطب از اثر هنری گاه به درک نكردن اثر هنری می‌انجامد و نیز تشخيص اثر هنری از اثر تقلبی دشوار می‌شود. چنان‌که وقتی نقاشی به سمت مونوکروم (نقاشی انتزاعی که فقط از یک رنگ استفاده می‌شود و هنرمند خودش را از حشو و زوائد موجود در نقاشی دور می‌کند) می‌رود و یک تابلوی تماماً آبی مثل  نقاشی آبی مونوکروم از ایو کِلِن (Yves Klein) را می‌بینیم، تشخيص اينكه آيا اين اثر هنری است يا نه دشوار می‌شود و لازم است تعريف دقيق و ديگری از هنر و هنرمند داده بشود.

مقدسی در ادامه گفت در قرن حاضر عرصۀ هنر برای بسیاری باز شده و ما در تمام هنرها با استعدادهای چشمگیری مواجهیم که کشف و شناختن آن‌ها کار سختی است. بنا بر آماری گفته‌اند بیش از 130 ميليون هنرمند در جهان ثبت شده‌اند که اگر صددرصد درست و دقیق نباشد، باز هم نشان می‌دهد چه دنیای پررقابتی در هنر وجود دارد.

در اواخر قرن نوزده و بيست ما با مدرنیست‌ها و آوانگاردها روبه‌رو هستيم كه کاملاً مخالف دخالت ادبیات‌اند. وقتی مثلاً مارسل دوشان، هنرمند فرانسوی، در سال 1917 اثر هنری خود را با عنوان «چشمه» يا «فواره» به نمايش گذاشت كه يک کاسه توالت بود و فقط امضايی بر آن زده بود و از وسايل حاضر و آماده اثر هنری خلق می‌كرد، بدعتی در هنر گذاشت كه يكی از شاخص‌های هنر مفهومی شد. از آنجا بود كه اثر هنری به چگونه اندیشیدن دربارۀ اثر تعريف شد. بعدازآن، ديگر به‌راحتی نمی‌شد فهميد كه هنرمند چه می‌خواهد بگويد يا چطور تصمیم‌گیری می‌کند. وقتی اثر «قوطی‌های سوپ كمپبل» شامل 32 قوطی كنسرو اثر اندی وارهول، نقاش امريكايی، خلق می‌شود، ذهن مخاطبان را به هم می‌ريزد و تعريف جديدی از هنر مطرح می‌شود. در تعریف جديد شکافی عمیق بین مخاطب و اثر هنری پديدار شده و در اين عرصه لازم است هنرمند مخاطب را در تجربه‌های فكری و هنری خود شریک کند و همین موضوع موجب می‌شود که کلام و نوشته را هم برای درک مخاطب به اثر هنری خودش سنجاق کند. بیانیه (استیتمنت) مثل مقدمۀ کتاب یا شرح‌حالی از نویسنده و اثر و عامل مؤثر در تولید اثر است. اما چرا این اتفاق افتاد؟ چون دور شدن مخاطب از اثر هنری موجب تفسیرهای نادرست در این زمینه شده بود و گالری‌دارها برای جلب مخاطب یا شناساندن هنرمند به مخاطب نوشته‌هایی را در ورودی گالری یا کنار اثر هنری قرار می‌دادند تا ایده و مفاهیم ذهنی هنرمند را با مخاطب به اشتراک بگذارند.

اما در پاسخ به اینکه آیا اگر نوشته در کنار اثر هنری قرار بگیرد به وجه هنریِ آن، یا به قول شما وجه «هنر برای هنر»، لطمه می‌زند یا خیر باید بگویم این نوشته است که تعیین می‌کند چقدر مخرب است یا چقدر مؤثر. درواقع اثر هنری یک بخش کوچکی از دنیای هنرمند است. جایی که یک نوشته می‌تواند حفره‌ای را پر کند که اثر هنری نمی‌تواند، جایی که یک نوشته مخاطب را به آن فضای سوم و مشترک میان هنرمند و خودش نزدیک می‌کند تا تفکر هنرمند را با تلقی خود پیوند بزند و به کشف و شهود برسد، شاید نوشتن آن متن انتخاب خوبی باشد، اما اگر نوشته هنرمند را حذف کند یا مخاطب را از تخیل دور کند یا توضیح واضحات بدهد و ادبیاتش خواننده را به حیطۀ قصه و نمایشنامه و شعر و متن ادبی وارد یا نزدیک کند و از اثر هنری کاملاً دور کند به طوری که بر فرض، مخاطب به جای شیفتگی از دیدن اثر هنری از نوشتۀ هنریِ کنارش لذت ببرد و اثر هنری را در درجۀ دوم بگذارد، قطعاً مخرب است. نباید در کنار یک اثر هنری یک اثر هنری دیگر خلق کرد. توصیه‌هایی که برخی کارشناسان هنر برای بیانیه‌نویسی مطرح کرده‌اند که مبادا یک شعر یا یک قطعۀ ادبی یا گزین‌گویه‌هایی از نیچه و شعرهایی از سهراب را در بیانیه‌تان بیاورید کاملاً درست است.

 

خانم رسولی پرسيد: پیش ازاین، برخی پژوهشگران و تئوریسین­‌های حوزۀ هنر در باب استیتمنت­‌نویسی صحبت­‌هایی کرده­‌اند و آموزش‌­هایی هم داده­‌اند، اما هنوز در این زمینه توافقی جمعی صورت نگرفته یا اگر هم گرفته ادبیات نوشتاری آن محل بحث و گفت‌وگو است. به نظر شما چه کسی باید بیانیه را بنویسد؟ آیا ویراستار می‌تواند در این حوزه کمکی به هنرمند بکند؟ چگونه و با چه توانمندی‌ای این کار میسر می‌شود؟

خانم مقدسی در پاسخ گفت: بيانيه به سه شكل نوشته می‌شود:

1) يا خود هنرمند می‌نويسد كه توانايی نوشتن و تجربۀ نوشتن را دارد.

2) يا هنرمند می‌نويسد و ويراستار آن را تكميل يا بازنويسی می‌كند.

3) يا كسی ديگر می‌نويسد: هنربان، نمايشگاه‌گردان، گالری‌دار، هنرمندی ديگر، كارشناس هنری، نويسنده‌ای خوش‌قلم.

البته نباید فراموش کرد که نوشتن دربارۀ هنر کاری بسیار سخت است. بسیاری از هنرمندان بیان می‌کنند که اگر می‌توانستند دربارۀ کارشان صحبت کنند یا بنویسند، حتماً سخنران یا نویسنده می‌شدند.

هنرمند در زمان نوشتن بيانيه بايد از خود بپرسد:

– آیا وقت کافی برای نوشتن را دارم؟

– آیا تخصص و توانايی نوشتن را دارم؟

– آیا می‌توانم مطابق با خواست مخاطبانم مطالب مناسبی بنويسم؟

اگر هنرمند خودش نتواند به هر علتی بیانیه بنویسد، باید از نویسنده‌ای دیگر کمک بگیرد که در اینجا شخصی با عنوانِ «نویسنده در سایه» یا «نویسندۀ پنهان» مطرح می‌شود که همیشه و در همۀ ادوار وجود داشته؛ یک نفر که اسم و اطلاعاتش در جایی درج نمی‌شود و به جای دیگری می‌نویسد. بسیار پیش آمده که یک شخصیت سیاسی یا یک هنرمند مشهور یا به قولی یک سلبریتی مطلبی یا سخنرانی یا کتابی منتشر می‌کند که آن را خودش ننوشته و یک نفر  دیگر برایش نوشته و بعد از نوشتن مطلب کنار می‌رود و هرگز هم نامش فاش نمی‌شود یا اینکه از او فقط تشکر می‌شود. این شخص را اصطلاحاً «نویسندۀ پنهان» خطاب می‌کنند. اما شخص دیگری که می‌تواند برای هنرمند بیانیه بنویسد ویراستار است که اگر پس از تولید نوشتۀ هنرمند وارد عرصه شود، به او کمک می‌کند که نوشته‌اش را با توجه به مخاطب و محل انتشار و هدف از آن به بهترین وجه عرضه کند. این کمک کردن می‌تواند از پیشنهاد تغییر اندک یک یا چند کلمه و عبارت باشد تا بازنگاری همان محتوا با ادبیات و زبانی مناسب‌تر، که در این حالت هم نقش او همچنان ویراستار است نه نویسنده، زیرا اندیشه و فکر از آنِ هنرمند است و نگارش از آنِ ویراستار. نمونه‌های درخشان همکاری ویراستار و نویسنده یا هنرمند را در میان ویراستاران بنامِ جهانی، از جمله ویرایش ازرا پاوند در شعر بلند سرزمین هرز اثر تی. اس. الیوت می‌توانیم ببینیم که حدود هشتاد بیت از شعر را حذف کرد و آن را به شاهکار بدل کرد.

بيانيۀ هنرمند را می‌توان مانند معرفی كتاب در نظر گرفت كه محتوا، شيوۀ نگارش و حتی ادبيات آن وابسته به چند متغير است:

1) به اعتبار هدف؛ 2) به اعتبار مخاطب؛ 3) به اعتبار صاحب اثر؛ 4) به اعتبار نوع اثر؛ 5) به اعتبار محل درج مطلب؛ 6) به اعتبار محتوا؛ 7) به اعتبار حجم.

پس از تعیین این متغیرها می‌شود نوشته‌ای متناسب و مناسب تهیه و عرضه کرد. در نظر داشته باشید که برای برخی هنرمندان مشهور و شاخص که نامشان و سبکشان برای همۀ اهل هنر روشن است نیازی نیست بیانیه نوشته شود، مگر آنکه خودشان این ضرورت را حس کنند.

 

خانم مقدسی در پایان دربارۀ انتخاب معادل مناسب برای کلمۀ استیتمنت صحبت کرد و گفت در بحث واژه‌گزینی و انتخاب معادل برای اصطلاح یا واژۀ غیرفارسی سه روش وجود دارد: 1) برگزیده: که در میان معادل‌های فارسی یکی از معادل‌ها انتخاب می‌شود؛ 2) نوساخته: در این حالت واژۀ جدیدی وارد زبان فارسی می‌شود که معادلی برای آن از قبل وجود نداشته و باید واژه‌ای جدید برای آن ساخت مثل فنّاوری در مقابل تکنولوژی؛ 3) نوگزیده: وقتی یک واژۀ بیگانه به زبان فارسی وارد می‌شود کارشناسان به دنبال آن می‌گردند که آیا قبلاً برای این مفهوم کلمه‌ای وجود داشته و اگر وجود داشته آن را زنده می‌کنند یا معنای جدیدی به آن اضافه می‌کنند، مانند یخچال که در مقابل رفری‌جریتور انتخاب شد، در حالی‌که این کلمه از قدیم به معنای چالۀ یخ بود و امروزه اصلاً چالۀ یخ به ذهن هیچ‌کس متبادر نمی‌شود.
با این توضیح، باید گفت که کلمۀ استیتمنت اصطلاح تخصصی نیست، بلکه یک واژۀ عمومی است که معانی متعددی مثل گزاره، بیانیه، اعلامیه، گزارش برای آن در فرهنگ‌ها ذکر شده است که باید با روش «برگزیده» یکی از این معادل‌ها را انتخاب کرد. ظاهراً «بیانیۀ هنرمند» در میان اهالی هنر پذیرفته‌تر است و خوب است که یک انتخاب برای آن به کار گرفته شود.

خانم رسولی در پایان نشست به پرسش‌های متعدد دیگری اشاره کرد که فرصت مطرح کردن آن پیش نیامد و اظهار امیدواری کرد که فرصت دیگری برای ادامۀ این گفت‌وگو فراهم شود تا بیشتر به این موضوع پرداخته شود.

 

پوشۀ صوتی این نشست در کانال تلگرامی انجمن قابل بازیابی است.

نشست «ترجمه‌های ویرایش‌پذیر»

انجمن صنفی ویراستاران با همکاری خانۀ کتاب و ادبیات ایران، نشستی با حضور نازنین خلیلی‌پور، مهشید نونهالی، امیرحسین وزیری و مهناز مقدسی (دبیر نشست) برگزار کرد. این نشست روز جمعه هشتم بهمن و هم‌زمان با برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب اجرا شد.

نخست مهناز مقدسی، دبیر انجمن صنفی ویراستاران، گفت ترجمه یکی از راه‌های ارتباط ما با جهانیان و آگاهی از دانش و صنعت و فرهنگ کشورهای دیگر است. با رشد و رونق آثار ترجمه‌ای در سال‌های اخیر، جایگاه مترجمان بر نویسندگان پیشی گرفته و مترجمان صدرنشین بازار نشر ما شده‌اند. وارد شدن طیف وسیعی از دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش زبان به بازار ترجمۀ کتاب و مقاله موجب شده که با تعداد فراوانی از ترجمه‌های نازل مواجه شویم و ناچار دست به سوی ویراستارانی دراز کنیم که با دانش و توانایی و صرف وقت بسیار این آثار را ارتقا ببخشند.

در این نشست، که بخش عمدۀ آن به‌صورت پرسش و پاسخ بود، سخنرانان دربارۀ ترجمۀ خوب و ویژگی‌های آن صحبت کردند.

ترجمۀ خوب چه نوع ترجمه‌ای است؟

مهشید نونهالی، مترجم، ویراستار و مدرس ویرایش ترجمه، گفت: معنا کردن ترجمۀ خوب بسیار دشوار است. بسیاری از اوقات، ما متن ترجمه‌شده‌ای را می‌خوانیم و می‌گوییم ترجمه خوب و رساست، درحالی‌که مترجم مقصود اصلی نویسنده را درست منتقل نکرده و متن را با منطق خودش ترجمه کرده است. همچنین مهم است که ترجمه گویای همۀ خصوصیاتی باشد که فضای زبان مبدأ در بر دارد. بنابراین، ترجمۀ مقصدگرا و کاملاً بومی‌شده در این دوره معنایی ندارد و مهم است که فرهنگ زبان مبدأ به خواننده منتقل شود. درخصوص متون علوم انسانی نیز ترجمه حتماً باید دقیق باشد و مفهوم را کاملاً به خواننده منتقل کند و مترجم نیز لازم است در آن حیطه دانش کافی داشته باشد. این موضوع دربارۀ داستان و نمایش‌نامه بسیار اهمیت دارد، در ترجمۀ داستان به‌ویژه داستان‌های امروزی مترجم باید فضا بسازد، موسیقی بسازد، تصویر بسازد و تمام این‌ها باید در رمان، شعر یا نمایش‌نامه منعکس شود.

نونهالی ادامه داد: ترجمۀ خوب، به‌خصوص ترجمۀ ادبی، ترجمه‌ای است که مترجم بتواند بسیار نزدیک به متن نویسنده ترجمه کند و البته نه به معنای ترجمۀ لفظ‌به‌لفظ. بعضی‌ها می‌گویند فلان چیز را نمی‌شود به فارسی ترجمه کرد، من معتقدم که این‌طور نیست. فارسی بسیار زبان قدرتمندی است و غیرممکن است نتوان مفهومی را به این زبان برگرداند.

نازنین خلیلی‌پور، ویراستار و مترجم، گفت: برای تشخیص اینکه متنی خوب ترجمه شده یا نه، باید ملاک‌هایی در نظر گرفت. ترجمه درواقع انتقال معناست که از زبان مبدأ در قالب‌های زبان مقصد منتقل می‌شود و قرار نیست در ترجمه قالب زبان مبدأ به زبان مقصد منتقل شود؛ نکتۀ مهم در ترجمه انتقال معناست. بنابراین برای تشخیص اینکه متنی خوب ترجمه شده است یا نه، باید تطبیق ترجمه انجام شود و صرف اینکه متنی روان باشد نمی‌توان گفت ترجمۀ خوبی هم هست. خطا در انتقال معنا را می‌توان در دسته‌های مختلف قرار داد: خطاهای واژگانی مثل وجود کلمات مشابه و بدفهمی و بی‌توجهی به هم‌نشینی واژه‌ها؛ خطاهای دستوری، مثل انتقال کامل نحو زبان مبدأ به زبان مقصد؛خطاهای مفهومی، مثل درک اشتباه مَثَل‌ها و کنایات؛ خطاهای اصطلاح‌شناختی، مثل قرار دادن برابرنهادهای نادرست. همچنین ممکن است در ترجمه خطاهای ضبط اعلام و پاراگراف‌بندی و جاافتادگی ترجمه نیز باشد که با تطبیق قابل تشخیص خواهد بود.

امیرحسین وزیری، ویراستار و مترجم، نظر خود را چنین مطرح کرد: ما وقتی می‌توانیم بگوییم ترجمه‌ای خوب است که بسیار نزدیک به متن اصلی باشد؛ یعنی به ساختار توجه شده باشد، واژگان و اصطلاحات درست ترجمه شده باشند، سبک و قلم و بیان نویسنده و فضا و موسیقی اثر درک و منتقل شده باشد و به انتقال موارد فرهنگی نیز توجه شده باشد. ای‌کاش نهاد دغدغه‌مندی برای داوری وجود داشته باشد تا مرجعی برای ارزیابی ترجمه‌ها باشد، چه پیش از انتشار و چه پس از انتشار. به نظر می‌رسد اگر چنین سازوکاری باشد و نقد ترجمه هم در ایران پا بگیرد، می‌توانیم شاهد ترجمه‌های بهتری باشیم. متأسفانه گاه پیش می‌آید که ترجمه‌ای به چندین چاپ می‌رسد و کتاب ایرادهای اساسی دارد و حتی وقتی به ناشر گفته می‌شود که بهتر است اصلاحاتی در کتاب انجام گیرد، نمی‌پذیرد و کتاب را به همان صورت بازچاپ می‌کند.

ویرایش حداکثری و بازترجمه خدمت است یا خیانت؟

نونهالی در پاسخ به این پرسش گفت البته که ویرایش و اصلاح حداکثری و بهبود متن خدمت است به مخاطب چون متن بهتری به دستش می‌رسد و سلیقۀ مخاطب بهبود پیدا می‌کند. متأسفانه سلیقۀ زبانی مخاطبان ما به‌شدت نزول پیدا کرده. باید دانست که سلیقه اکتسابی است، سلیقه را می‌شود ارتقا داد. ناشر، ویراستار، مترجم موظف‌اند سلیقۀ مخاطب را بالا ببرند. البته برای ناشر هم خدمت است چون اگر کتاب بهتری منتشر کند، بازار بهتری هم خواهد داشت، اما در مورد ویراستار جای تأمل است.

خلیلی‌پور دربارۀ بازترجمه و ویرایش حداکثری گفت: این‌ کار خدمت به مخاطب و ناشر است اما شاید خیانت به مترجم باشد، چون مترجم ممکن است کارهای بعدی‌اش را با ویراستار دیگری پیش ببرد که به همان کیفیت قبلی نباشد و این موضوع به ضرر مترجم می‌شود. مشکل اساسی اینجاست که خیلی از ناشران کتاب را از نامترجم می‌گیرند و براساس آشنایی و دوستی کتاب را چاپ می‌کنند و برایشان فرقی ندارد که کتاب خوب است یا نه. حتی ویرایش کتاب هم برایشان مهم نیست و ویراستار می‌ماند با وجدان خودش. نه دلش می‌آید کار را با کیفیت پایین انجام دهد و نه می‌تواند وقت بگذارد و کتاب را بازترجمه کند. درنهایت، کتاب را به شکلی که ناشر می‌خواهد ویرایش می‌کند اما ترجیح می‌دهد اسمش را در صفحۀ حقوقی نیاورند و این می‌شود که چند کتاب را ویرایش می‌کند اما چون از این نوع ویرایش راضی نیست، اسمش در کتاب نمی‌آید یا فقط در یکی دو کتاب می‌آید و می‌بیند که در یک سال گذشته فقط یکی دو کتاب در کارنامه‌اش آمده است. وقتی ناشر این‌طور کتاب‌ها را قبول می‌کند ویراستار را به دردسر بزرگی می‌اندازد.

وزیری دربارۀ ویرایش حداکثری گفت که ناشر از اینکه ترجمۀ ضعیفی به همت ویراستار به اثر خوبی تبدیل بشود انتفاع می‌برد. مترجم هم راضی است چون به اسمش ترجمه خوبی منتشر می‌شود. اگر این کار برای مترجم جنبۀ آموزشی داشته باشد و مترجم یاد بگیرد که برای کار بعدی بهتر کار کند که گاه این اتفاق می‌افتد، بسیار خوب است.

یکی از مشکلات ناشران این است که خودشان در انتخاب کتاب سهیم نیستند و ارزیابی خوبی هم نمی‌کنند. منتظرند که کسی کتابی آماده و ترجمه‌شده را بیاورد و به آنان بسپارد و چاپ کنند. مترجمان هم باید بدانند که کتابی را انتخابی کنند که بر آن تسلط دارند. مترجمی که هر نوع اثری را ترجمه می‌کند، از علمی و داستانی، مسلماً همۀ ترجمه‌هایش باکیفیت نیست، اگر ناشران در انتخاب اثر و مترجم دقت داشته باشند، می‌توانند این چرخه را بهتر کنند. ویرایش حداکثری به‌نوعی خیانت ویراستار به خودش است چون وقت و زمان و توانایی بسیاری به خرج می‌دهد و درنهایت، نفع مادی و معنوی چندانی به دست نمی‌آورد و مدتی بعد از این کار کناره می‌گیرد. گاه شده که یک ویرایش مقابله‌ای دقیق شش ماه یا حتی یک سال طول می‌کشد و دریافتی ویراستار هم آن‌قدر نیست که بتواند با آن زندگی‌اش را بگذراند.

در این پایان این نشست، خانم نونهالی پیشنهاد کرد که خوب است انجمن صنفی ویراستاران برای ارتباط و آگاهی ناشران و مترجمان برنامه‌هایی بگذارد و این موضوعات را با آنان در میان بگذارد چون ناشران هم لازم است در این بحث‌ها حضور داشته باشند و بهتر است کارگاه‌هایی برای مترجمان و حتی ویراستاران باشد که آن‌ها آمورش ببینند و آرام‌آرام وضعیت بهتر بشود.

فیلم کامل این نشست در صفحۀ اینستاگرام انجمن صنفی ویراستاران قابل مشاهده است.

نشست «شناخت و ویرایش داستان»

انجمن صنفی ویراستاران با همکاری خانۀ کتاب و ادبیات ایران، نشستی را برای بررسی ویرایش داستان با چند تن از ویراستاران و نویسندگان داستان با حضور فرشته احمدی، علی حسن‌آبادی، آتوسا زرنگارزاده شیرازی و هومن عباسپور (دبیر نشست) برگزار کرد. این نشست چهارشنبه ششم بهمن و هم‌زمان با برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب اجرا شد.

ابتدا هومن عباسپور، نایب‌رئیس انجمن صنفی ویراستاران و دبیر نشست، گفت ویرایش داستان یکی از انواع ویرایش‌های تخصصی است که در سال‌های اخیر به آن توجه ویژه‌ای شده است، ولی تعداد ویراستاران تخصصی داستان در مقایسه با تولید این نوع آثار بسیار کم است و نشر امروز به ویراستاران خوبِ بیشتری نیاز دارد.

در این نشست فرشته احمدی، داستان‌نویس و ویراستار داستان، دربارۀ مسئولیت‌های ویراستار داستان گفت: داستان‌نویسی در ایران، با وجود چند دهه تجربۀ خوب، همچنان جوان است و ویراستاری داستان بسیار جوان‌تر. هنوز هستند ناشران فراوانی که متن داستان یا هر نوع کتاب دیگری را از نویسنده می‌گیرند و همان‌طور به چاپخانه می‌فرستند و هنوز قدر و منزلت ویرایش برای بسیاری ناشران شناخته شده نیست. در ویرایش داستان دو نوع رویکرد وجود دارد؛ یکی تغییرات ماشینی و نرم‌افزاری که فاصله‌ها و املای کلمات را درست می‌کند و اندکی از آن بالاتر ویرایشی که ویراستار مقداری فنون ویرایش می‌داند و در نثر داستان دخالت می‌کند و نحو آن را درست می‌کند که این ویراستار هم باید دانشی از داستان داشته باشد. البته همین مقدار ویرایش را هم برخی ناشران انجام نمی‌دهند.

احمدی افزود رویکرد دوم نگاه کردن به نثر و زبان نوشته است. زبان مثل موجود زنده است و با توجه به تغییرات زبان در طول زمان، نثر و نوشتار نیز تحول پیدا می‌کند، پس نثر هم موجود زنده‌ای است که رفتار مکانیکی با آن مناسب و صحیح نیست. داستان متنی خلاقانه است و کار ویراستار در متن خلاقانه دشوارتر از متن‌های دیگر است. داستان‌نویسانی داریم که مثلاً تمام آثار یا یکی از آثارشان را که برای ناشر می‌فرستند و درخواست می‌کنند که به هیچ وجه در آن دست برده نشود و ویرایش نشود. این نوع نوشته‌ها را باید منحصر‌به‌فرد دانست، مثل یک قالی که اصالت خودش را حفظ می‌کند. آثار داستانی نویسندگانی را هم داریم که قبلاً کتابشان منتشر شده مثل داستان‌های هدایت؛ این آثار را هم نباید ویرایش کرد، ولو اینکه اشتباهی در نثر و املا و نوشتار آن‌ها باشد، زیرا اصالت آن نوشته‌ها در این است که به همان صورت باقی بماند و شاید فقط بشود تغییرات اندک صوری در آن داد. مثلاً کتاب شازده کوچولو ترجمۀ محمد قاضی در ذکر شمارۀ یک ستاره اشتباهی کرده و بسیاری مترجمان دیگر هم، که مبنا را ترجمۀ قاضی قرار داده‌اند، همان را به کار برده‌اند و ویراستار امروز نمی‌تواند و نباید آن را اصلاح کند، شاید اگر قاضی زنده بود و ویراستاری بود که به او این موضوع را بگوید، او می‌پذیرفت و اصلاح می‌کرد.

احمدی ادامه داد که گاه پیش می‌آید که نویسندۀ داستان از ناشر می‌خواهد که تغییری در حد رسم‌الخط هم در اثرش انجام نشود و ناشر هم، به‌سبب اینکه نویسنده سرشناس است، ترجیح می‌دهد کتاب را با همان رسم‌الخط کهن منتشر کند، ولو اینکه با شیوه‌نامۀ او و کتاب‌های دیگرش متفاوت باشد و ویراستار هم تابع این خواستۀ نویسنده می‌شود.

خانم احمدی دربارۀ اینکه سهم و نقش ویراستار در ویرایش رمان چیست گفت: ویراستار در داستان و رمان فقط یک پیشنهاددهنده است. این پیشنهاد هم بیشتر در مورد نویسندگان نوقلم و کسانی است که اولین کتاب یا کتاب‌هایشان را به چاپ می‌سپارند. در انتشارات ثالث و نگاه که همکاری داشتم پیش می‌آمد که داستانی به نشر سپرده می‌شد و مشروط دانسته می‌شد و لازم بود نویسنده مطالبی را تغییر دهد، حذف و اضافه کند، مطلبی را از جایی به جای دیگری ببرد یا مسیر داستان را تغییر دهد یا حتی پایان‌بندی آن را عوض کند که در این صورت با نویسنده جلسه گذاشته می‌شد و معمولاً نتیجۀ خوبی هم داشت، اما این روش که بهترین حالتِ ویرایش داستان است، یعنی تعامل و گفت‌وگوی ویراستار و نویسنده، برای ناشران به علت هزینه و زمان پذیرفتنی نیست.

بعضی ویراستاران فقط به ویرایش نقطه و ویرگول معروف‌ا‌ند، اما همین مقدار هم در کتابی مثل کوری از ساراماگو اصلاً موضوعیت ندارد چون کتاب کوری اصلاً نقطه و ویرگول ندارد.

خانم احمدی ادامه داد که ویراستار داستان باید روح متن را دریابد و درک کند و بداند که هر متنی چه نوع ویرایشی می‌خواهد. بهتر است نویسنده و آثار قبلی او را بشناسد و مسیر حرکت فکری و قلمی او را بشناسد و بفهمد که چطور باید متن او را ویرایش کند. امید است ناشران و صاحبان اثر بدانند که ویراستاری و ویرایش همۀ متن‌ها لازم و ضروری است. ویرایش کتاب گاه موجب می‌شود خطاهای اساسی محتوایی و زبانی و ساختاری رفع شود و موجب موفقیت اثر در نشر بشود.

هومن عباسپور، نایب‌رئیس انجمن صنفی ویراستاران و دبیر نشست، اشاره کرد که بهترین ویراستارانِ داستان کسانی هستند که داستان را می‌شناسند و به انواع داستان‌ها آشنایی دارند. ویراستاران باید از مطلق‌نگری و اعمال سلیقۀ شخصی و ماشینی نگاه کردن به متن‌ها پرهیز کنند و بدانند که در بعضی متن‌ها بهترین ویرایش آن است که ویرایش نشوند.

خانم آتوسا زرنگار‌زاده شیرازی، داستان‌نویس و رئیس هیئت‌مدیرۀ انجمن صنفی ویراستاران، در سخنان خود به موضوعات متعددی اشاره کرد. در ابتدای سخن گفت من داستان می‌نویسم و ویراستار نیستم و لازم است کارهایم را کس دیگری ویرایش کند. از نظر من حلقۀ مفقودۀ نشر در ایران نداشتن مؤسسه یا نهاد «کارگزار» است که رابط بین نویسنده و ناشر باشد، چیزی که در غرب و در میان کشورهایی که نشر فعال دارند رایج است. در اینجا نویسنده مستقیم با ناشر ارتباط می‌گیرد و ناشر هم که کار را قبول می‌کند به ویراستارانی می‌سپارد که خودش انتخاب می‌کند. وقتی همکاری صمیمانه بین نویسنده و ویراستار برقرار باشد و ویراستار هم دانشی از داستان داشته باشد، می‌تواند پیشنهادهای خوبی بدهد. نمونه‌های درخشان این همکاری را در ویرایش کتاب ریموند کارور، نویسندۀ سرشناس امریکایی و ویراستارش گوردن لیش، ویراستار مجلۀ اسکوآیر می‌بینیم که تغییرات مهمی در کتاب کارور داد و باعث شهرت کتابش شد و کتاب جایزۀ پولیتسر گرفت. ویرایش نقطه و ویرگول نیست، اگر بود ساراماگو جایزه نمی‌گرفت. وقتی داستانی نوشته می‌شود اتفاق زبانی رخ می‌دهد، ممکن است ساختار زبان تغییر کند، نحو تغییر کند و اگر ویراستاری که متون فنی و علمی ویرایش می‌کند بخواهد داستان را با همان ذهنیت ویرایش کند، شکست می‌خورد چون با اتفاقی که در داستان می‌افتد آشنا نیست. گاه لازم است ساختار شکسته شود، فعل و فاعل جابه‌جا بشود، صفت و موصوف جابه‌جا بشود. حتی در متن داستانِ کوتاه سفید‌خوانی را داریم که ویراستار اگر با این نوع ادبی آشنا نباشد ممکن است تغییرات نابجایی انجام دهد.

زرنگارزاده ادامه داد که اگر ویراستار زبان و سبک داستان را نشناسد، مطمئناً نمی‌تواند کمکی به نویسنده کند. ویراستار داستان باید عناصر داستان و سبک را بشناسد و بداند این سبک برای این داستان خوب است یا خیر. الآن بسیاری از داستان‌نویسان از زبان گفتاری یا شکسته استفاده می‌کنند. اینکه آیا کارشان درست است یا خیر و آیا باید آن نوشته به این زبان نوشته بشود یا فقط دیالوگ‌ها به شکسته نوشته بشود می‌تواند از پیشنهادهای ویراستار باشد. خوشبختانه در این سال‌ها برخی ناشران به اینکه ویراستاری داستان ویراستاری تخصصی است پی برده‌اند، اما این امر بین ناشران هنوز جا نیفتاده. ویرایش واقعی همان ویرایش محتوا و ساختار و پیشنهاد برای بهبود اثر است نه تغییر زبانی و نقطه و ویرگول. من معتقدم که هیچ نویسنده‌ای نمی‌تواند کار خودش را ویرایش کند ولو اینکه ویراستار هم باشد چون هر نویسنده‌ای به نوشته و کلمات خودش تعلق خاطر دارد و ممکن است حتی اگر مدتی بعد به کار خودش رجوع کند باز هم نتواند آن را ویرایش کند؛ پس سپردن کار به ویراستار به نظر من ضروری است. امیدوارم انجمن صنفی ویراستاران که در این راه قدم برداشته ناشران را هم به این موضوع آگاه کند و ناشران هم همسو بشوند و کاری اساسی در این زمینه بکنند.

زرنگارزاده به یکی از مشکلات نشر ایران اشاره کرد و گفت برخی ناشران که امروزه با گرفتن پول کتاب‌ها را چاپ می‌کنند یا از نویسنده می‌خواهند که خود نویسنده کار را به یک ویراستار بسپارد و هزینۀ آن را بپردازد کار درستی نمی‌کنند. کتاب‌ها باید با هزینۀ ناشر منتشر بشود. ناشران باید موظف بشوند که از ویراستاران حرفه‌ای کمک بگیرند و اطمینان نویسنده را نیز جلب کنند که پیشنهادهای ویراستار را بپذیرد. متأسفانه چون این ناشران پول می‌گیرند و کتاب را منتشر می‌کنند آثار نازلی منتشر شده است که واقعاً ادبیات داستانی نیستند، ولی به اسم ادبیات داستانی منتشر می‌شوند و من تصور می‌کنم که چند دهه بعد اگر پژوهشگری بخواهد دربارۀ نثر داستانی و ادبیات داستانیِ این دوره تحقیق کند می‌بیند که برخی داستان‌های این دوره اصلاً داستان نیستند و نقد خوبی دربارۀ این دوره نخواهند کرد.

آقای علی حسن‌آبادی، ویراستار داستان، دربارۀ تجارب خود در حرفۀ ویراستاری گفت: من کتاب‌خوانی حرفه‌ای هستم و در حدود چهل سالگی وارد ویرایش شدم و به سبب علاقه‌ای که به ادبیات داستانی داشتم توانستم ویراستار تمام‌وقت داستان و رمان باشم. تجربه‌های زیاد و خاطرات زیادی هم از ویرایش داستان و همکاری با نویسندگان دارم. انباشت تجربه، آشنایی با انواع متون، ارتباط با انواع افراد و آگاهی از نگرش آن‌ها کمک بزرگی برای تشخیص ویرایش داستان برایم بوده است. ویراستار خوب همه چیز را برای نویسنده شدن دارد، مانند هوش و درک و دانش و تمیز نوشتن، اما نویسنده نیست؛ همان‌طور که نویسندۀ خوب هم همه چیز را برای ویراستار شدن دارد، اما ویراستار نیست.

حسن‌آبادی دربارۀ ویژگی‌های ویراستار گفت: ویراستار وسواسی است اما وسواس مفید دارد. از طریق خواندن می‌داند که یک مطلب یا یک اطلاع را می‌شود به چندین شکل نوشت. سلیقۀ شخصی نویسنده را بر سلیقۀ شخصی خودش ارجح می‌داند. ویراستار داستان دائم باید جست‌وجو کند که مثلاً وقتی نام مکانی می‌آید باید بداند این مکان در کجاست، اگر اسم کسی در متن می‌آید باید بداند این شخصیت ارتباطش با شخصیت‌های دیگر چیست. رابطۀ شخصیت‌ها را بنویسد. دربارۀ نویسنده و آثار قبلی او اطلاعاتی داشته باشد. ویراستار نقش تدوینگر را در کتاب دارد و باید بتواند با استدالال محکم نویسنده را قانع کند، ولی اگر پیشنهاد ویراستار پذیرفته نشد باید ویراستار کنار بیاید چون مسئول اصلیِ متن نویسنده است و ویراستار نباید با نویسنده جدل کند. ویراستار رازدار اعظم است و باید اسرار نویسنده و خطاهای کوچک و بزرگ نویسنده را، که گاه در نوشته‌های نویسندگان سرشناس هم پیش می‌آید، حفظ کند. اینکه ارتباط نویسنده و ویراستار طوری باشد که نویسنده بعد از ویرایش نتواند بفهمد که چقدر در متن تغییر صورت گرفته و تغییرات ویراستار مطابق با نثر و زبان نویسنده باشد، نهایت مطلوبیت است.

حسن‌آبادی اضافه کرد ویرایش داستان عرصۀ بایدها و نبایدها نیست بلکه عرصۀ گفت‌وگو برای رسیدن به متن بهتر است. باید توجه کرد که از روی متن چاپ‌شده نباید بر کار ویراستار قضاوت کرد چون کار ویراستار بخشی از نشر است و در عرصۀ نشر افراد متعددی سروکار دارند که بعد از ویراستار در متن دخل و تصرف می‌کنند. رسیدن به نقطۀ اعتدال در ویرایش داستان سخت و گاهی ناممکن است.

در ادامۀ نشست سخنرانان به پرسش‌های دبیر نشست پاسخ دادند.

فیلم کامل این نشست در صفحۀ اینستاگرام انجمن صنفی ویراستاران قابل مشاهده است.